Türkiyə incə seçim qarşısında: NATO tənliyi
23-05-2022, 08:06
İsverçin bəzi məsələlərdə Avropa İttifaqı (Aİ) üzvlərinə görə daha balanslı davrandığı, amma əsas nöqtələrdə son dərəcə anlamsız və müttəfiqliyə uyuşmayan siyasət yürütdüyü anydındır. Bu səbəbdən Türkiyə İsveçin NATO müttəfiqliyini rədd edir.
Burada təbii olaraq bizim kütlə psixologiyamız orta çıxır. “Finlandiyanı da istəmirik” deyilir. Finlandiya ayrı, İsveç ayrı. İki dövlətin siyasi xəttində fərqlə var. Xarici siyasətin birbaşa bəyanlardan, dəyərləndirmələrdən əlavə, incə hesablara və dialomatik müzakirə texnologiyasına əsaslandığı faktdır. Uzaq şimalda Türkiyə münasibətə yaraşmayan siyasət yürüdülürsə, bunu təlaşa qapılmadan dəyərləndirmək və çox da vacib olmayan bir müttəfiqliyi önləməkdə zərər yoxdur.
NATO 1949-cu ildə 12 ölkə tərəfindən yaradıldı. Çünki İkinci Dünya müharibəsində müttəfiqlərlə birgə savaşan və Faşist Almaniyasını şərq cinahında məğlub edən SSRİ həm qüvvətlənmiş, həm də müharibə təcrübəsini artırmışdı. Üstəlik bu, bir faktdır ki, müttəfiq dövlətlər Şərqi və Orta Avropa ölkələrini SSRİ-nin nüfuz dairəsinə buraxmışdı.
Müharibəyə girməsək də, sıxıntılar hiss edilirdi
Yunanıstan Britaniya tərəfindən hərbi-strateji nöqtə olaraq istifadə olunurdu. Müharibədən sonra Balkanlardakı vəziyyət Yunanıstanı narahat edirdi. Konstandinos Çaldaris hökuməti “Türkiyə ilə konfederasiya” deyə fəryad edirdi.
Türkiyənin də Boğazlar və Ardahan problemi ciddi narahatlıq yaratmışdı. Savaşa girməsək də, uzun illərin müharibəsinin yaratdığı sıxıntılar ordunun təchizatında hiss edilirdi. Bundan başqa, iş adamları, həkimlər, mühəndislər, alimlər – hər kəs dünyaya açılmaq istəyirdi və buna həqiqətən də ehtiyac vardı. Ordu da bu meyllərdən kənarda qala bilməzdi.
İsveç ve Finlandiyanın NATO tənliyi
NATO-ya üzvlük, sonradan Xarici İşlər Nazirliyinin düsturu halına gələn “Qərb mədəniyyətinə daxil olmağımız” kimi xarakterizə olunurdu. Halbuki, Qərb mədəniyyətinə 1856-cı il Paris Konfransından bəri “Concert European” çərçivəsində addım atmışdıq. NATO isə nə BMT, nə Aİ, nə də Avropa Şurası (AŞ) kimi Qərb mədəniyyətini ön planda tutmur – bu, sadəcə hərbi ittifaqdır.
Şübhəsiz ki, NATO-ya üzvlüklə ordunun təchizatı, strateji məlumat mübadiləsi, dünya ordularına açılma (eləcə də xarici siyasətin dünyaya daha uyğun hazırlanması) və Avropa tipli təşkilatlanma, informasiya toplama, layihələr həyata keçirmə təcrübəsinin artması baxımından faydalı oldu. Digər tərəfdən isə sual yaranırdı: NATO üzv dövlər arasında Türkiyəni xüsusilə necə qoruyacaq? Doğrusu, bu sual hələ də müzakirə olunur. 1965-ci ildə Behice Boranın millət vəkili olaraq irəli sürdüyü bu tezisi sonradan digər siyasətçilər də müzakirəyə çıxardılar.
İndi müzakirə mövzusu tərəfsizliklərini qorumağa çalışan İsveç və Finlandiyadır. Finlandiyanın tərəfsizliyi Molotov-Ribbentrop Paktından sonra SSRİ-nin açıq hücumu səbəbilə müzakirəyə çıxarıldı. Marşal Mannerheim Finlandiyası özünü qoruya bildi. Sovet-Fin müharibəsindən sonra Finlandiyanın SSRİ-yə təzminat ödəməsi, mütləq tərəfsizliyi və hücum məqsədi olmayan bir müdafiə sistemi qurması şərtləri bu günədək davam edirdi.
Və Ukrayna müharibəsi İsveçin də 200 illik tərəfsizliyinə son verəcək kimi görünür. Problem də burada başlayır.
İsveç Türkiyənin çoxdankı müttəfiqidir. 1699-cu il Karlofça anlaşmasında bütün Avropa və İran qarşımızda idi. Bizim yanımızda yanlnız İsveç Krallığı vardı. Keçmiş müttəfiqimizin 1711-ci il Prut döyüşündə olduğu kimi, indi də təkrar yanımızda olmasına ehtiyac yoxdur. Nəticə etibarilə, münasibətlər NATO daxilində ittifaq şərtləri və bir-birinə zərər verməməklə yetərlidir.
Bu, hərbi bir ittifaqdır. Alyansa üzvlük digər ölkələrin razılığı halında mümkündür. Türkiyə İsveçin üzvlüyünə razılıq vermir. Və bu iki ölkənin xarici siyasətlərində ciddi bir uyğunsuzluq olduğu bəllidir. Buna da İsveçin bəzi davranışları səbəb olur.
İki dövlət – iki fərqli mövqe
Burada dərhal bizim kütlə zehniyyətimiz mövzuya müdaxilə edir: “Finlandiyanı da istəmirik”. Amma Finlandiya ayrı, İsveç ayrıdır. Bu iki dövlətin mövqeyi arasında, hər şeyə rəğmən, fərqlər var. Bu iki dövlətin siyasətini müqayisə edərək, NATO-ya üzvlük məsələsində mövqeyimizi dəqiqləşdirməliyik. Yəni Finlandiyaya münasibəti ayrıca ölçüb-biçməli və onun Alyansa üzvlüyünə qarşı çıxmamalıyıq.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Xorvatiya Prezidenti Zoran Milanoviç, öz hökumətinin üzvləri ilə eyni fikirdə olmamasına baxmayaraq, Türkiyə haqlı hesab etdiyini açıqlayıb – o da İsveç və Finlandiyanın NATO üzvlüyünü təsdiqləmək fikrində deyil. Səbəb də Bosniyadakı köhnə seçki sistemini yeniləmək istəməsidir. Belə görünür ki, İsveç bu məsələyə burnunu soxduğu üçün Milanoviç qəzəblənib.
Çox qəribə bir ittifaq mənzərəsi yaranır. Amma unutmayaq ki, Milanoviçin mövqeyini bölüşmək bosniyalıları qarşımıza almaq riski də yaradır. Bu incə bir məqamdır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, xarici siyasətin birbaşa bəyanlardan, dəyərləndirmələrdən əlavə, incə hesablara və dialomatik müzakirə texnologiyasına əsaslandığı faktdır.
Təlaşa düşmədən dəyərləndirməliyik
1980-ci ildə NATO-nun hərbi qanadına üzvlüyünə razılıq verdiyimiz Yunanıstan bu gün Türkiyə qarşı ən təhlükəli və radikal mövqe sərgiləyir. Üstəlik, bu proses Türkiyə və Yunanıstan xalqları arasında yaxınlaşmanın ən pik nöqtəyə çatdığı bir dövrdə yaşanır.
İsveç üçün bu vəziyyət müzakirə mövzusu da deyil. Uzaq şimalda Türkiyə münasibətə yaraşmayan siyasət yürüdülürsə, bunu təlaşa qapılmadan dəyərləndirmək və çox da vacib olmayan bir müttəfiqliyi önləməkdə zərər yoxdur.
Müəllif: İlbər Ortaylı
Mənbə: “hurriyet.com.tr”
Tərcümə AYNA-ya məxsusdur
Geri qayıt