Qazaxıstan yeni dönəmə qədəm qoyur
28-11-2022, 08:11
Noyabrın 20-də Qazaxıstanda növbədənkənar prezident seçkiləri keçirildi. Eyni zamanda, ölkədə yanvar ayındakı kütləvi etirazlar başa çatdıqdan, vəziyyətin sabitləşməsindən sonra elan edilən genişmiqyaslı konstitusiya islahatı davam etdirilir. Bütün bu hadisələr Qazaxıstanın siyasi mənzərəsini ciddi şəkildə dəyişdirdi. İslahatlar birinci Prezident Nursultan Nazarbayevin tərəfdaşlarının təsirini azaldıb və bütün siyasi sistemin transformasiyası üçün ilkin şərtləri ortaya qoydu. Noyabrın 20-də keçirilən seçkilərdə hazırkı Prezident Qasım-Comərd Tokayev 83 faizdən çox səs toplayaraq postunda qalıb. Tokayev dünən səlahiyyətlərinin yeni mərhələsi üçün and içib.
Politoloq, Qazaxıstan Beynəlxalq Sosiologiya və Siyasət İnstitutunun ictimai fondunun direktor müavini Marat Şibutov Rusiyanın “Lenta.ru” saytının Qazaxıstanın prezident seçkilərindən sonra nə gözlədiyini, konstitusiya islahatının necə başa çatacağını və baş verənlərin ölkənin inkişafına necə təsir edəcəyi barədə sualları cavablandırıb. DİA.AZ müsahibəni AYNA-ya istinadla təqdim edir:
- Qazaxıstanda hazırkı siyasi vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?
- Hazırda çox sakitlikdir - küçədə siyasi etiraz varsa, bu, yerli iqtisadi problemlərlə bağlıdır, siyasi deyil. Sosial şəbəkələrdə kifayət qədər etiraz var - hakimiyyətə hansısa şəkildə qarşı çıxmaq vəzifəsini qoyan kiçik təşkilatlar belə yoxdur. Ümumiyyətlə, insanlar şəxsi problemləri ilə məşğuldurlar.
Düzünü desəm, adamda belə bir hiss yaranır ki, ölkəmizdə etiraz fəallığı əsasən Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin büdcəsini və səlahiyyətlərini doğrultmaq üçün mövcud olub, keçmiş rəhbərliyin həbsindən sonra isə xeyli səngiyib.
İnsanları həmişə olduğu kimi, öz məhəlləsindən kənara çıxmayan şəxsi problemləri daha çox maraqlandırır: qiymətlər, məktəblərdə vəziyyət, yolun keyfiyyəti, kommunal tariflər, havanın keyfiyyəti və s.
Ümumiyyətlə, prezident seçkilərində Tokayevlə digər namizədlər arasında böyük uçurum olduğu üçün siyasi fəallıq müşahidə edilmədi. Amma yazda keçiriləcək parlament seçkilərində siyasi proseslərdə aktivlik olacaq.
- Qazaxıstanda dövlət çevrilişinə cəhddən təxminən bir il keçsə də, hələ də çoxlarının ölkədə baş verənlərlə bağlı dəqiq təsəvvürləri yoxdur. Kütləvi etirazlar nə ilə bağlı idi?
- Qazaxıstan vətəndaşlarının əsas hissəsi üçün hər şey aydındır - Manqistau vilayətində maye qazın qiymətlərinin artırılmasına etirazlar var idi ki, onlar iqtisadi vəziyyətə qarşı ümumi etirazlarını ifadə etdilər, digər regionlarda bu aksiyalar dəstəkləndi. Amma hazırkı Prezidenti vəzifəsindən uzaqlaşdırmaq istəyən Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin keçmiş rəhbərliyi bundan sui-istifadə edərək öz təsir agentləri şəbəkəsini aktivləşdirdi, başqa bölgələrdə də çoxlu sayda insanı küçələrə çıxardı. Üstəlik, onların nəzarətində olan cinayətə də qarışdılar.
Sonra MTK-nin əksər rayon şöbələrinə silahlarını qoyaraq binaları tərk etməyi əmr etdilər. Zorakılıq artıq inzibati binaların yandırılması və təhlükəsizlik qüvvələrinə hücumlarla başlayıb. Həmçinin sui-qəsdçilər təxribat törədib, dezinformasiyalar yaymağa başladılar. Bir sıra şəhərlərdə, xüsusən də Almatıda elektrik enerjisi kəsiləndə mağazalardan kütləvi oğurluqlar və vandalizm aktları başladı.
Amma sonda sadiq təhlükəsizlik qüvvələri Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) qoşunlarının dəstəyi ilə bunun öhdəsindən gəldi.
- Yanvar etirazlarının zərərlərini ölkə əhalisi hiss edirmi?
- Zərəri əsasən iğtişaşlarda iştirak edən və hazırda mühakimə olunan, yaxud istintaq altında olan şəxslərə aiddir. Və təbii ki, o zaman dünyasını dəyişənlərin yaxınları acı çəkirlər.
O zaman zərər çəkən biznes - bu, yalnız Almatı şəhərindəki 1600 obyektdir - artıq kompensasiya alıblar. Maşınları zədələnənlər də o zaman kompensasiya aldılar.
Bir də əsasən yanan və indi bərpa olunmuş inzibati binalara zərər dəydi. Məsələn, bizim şəhərin icra hakimiyyəti binası. Amma deyim ki, qazaxıstanlıların plastik yaddaşı var - onlar hər şeyi tez unudurlar, xüsusən də pis hadisələri.
- Qazaxıstan hakimiyyəti etirazçı kütlənin tələbinə cavab verə bildimi, yoxsa etiraz fəaliyyəti başqa səbəblərdən iflasa uğradı?
- Əgər rəsmiləşdirilmiş sosial-iqtisadi tələblərdən danışırıqsa, deməli, onlar məhz o vaxt yerinə yetirilib - qazın bahalaşmasının ləğvi, bir sıra məmurların istefası. Qalanları isə artıq dövlət çevrilişinə cəhddir və tamam başqa məsələlər var.
- Yanvar hadisələrinin araşdırılması necə gedir?
- Avqustda açıqlanan son məlumatlara görə, yanvar hadisələri ilə bağlı polis müstəntiqləri tərəfindən 4642 cinayət işi başlanıb. Bunlardan 2,5 min cinayət işi oğurluq, 710-u silahın oğurlanması və ya saxlanması, 418-i xuliqanlıq, 199-u əmlakın məhv edilməsi, 26-sı quldurluq faktları üzrədir.
Ümumilikdə 40 minə yaxın istintaq hərəkəti həyata keçirilib, 15 mindən çox vətəndaş dindirilib, 2,5 mindən çox müxtəlif ekspertizalar təyin edilib. Hazırda 971 cinayət işi yekunlaşıb, 609 təqsirləndirilən şəxsin işi məhkəmələrə göndərilib.
Artıq baş tutan məhkəmə iclasları əsasında 539 nəfər məhkum edilib. Onlardan 425 nəfər azadlıqdan məhrum etmə növündə olmayan cəzalara məhkum edilib. Ağır və xüsusilə ağır cinayətlər törətmiş 104 nəfər real müddətə azadlıqdan məhrum edilib. Hazırda polis müstəntiqləri tərəfindən 276 iş üzrə araşdırma aparılır. Bunlardan 50-si qanunsuz silah saxlama, 33-ü adam öldürmə, 40-ı vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə, 16-sı oğurluq, 4-ü isə xuliqanlıq faktları üzrə olub.
MTK-nın keçmiş rəhbərliyinin məhkəməsinin “tam məxfi” başlığı altında keçirilməsi təəssüf doğurur – təfərrüatları bilmək, əlbəttə ki, maraqlı olardı.
- Qazaxıstanda islahatlar və növbədənkənar prezident seçkiləri yanvar hadisələrindən sonra siyasi sistemin yenidən qurulmasının mərhələləridirmi?
- Deməzdim ki, hər şey yanvar hadisələri ilə bağlıdır – sadəcə bunun bir hissəsidir. Çünki hələ 2019-cu ildə Milli İctimai Etimad Şurası çərçivəsində çox şey müzakirə olunub. Sadəcə proses sürətləndi. Və 2024-cü ildən sonrakı prezidentlik müddətinə hesablananlar bu il edildi. Bunu Prezident Tokayev Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına (KTMT) üzv dövlətlərin rəhbərlərinin Kremldə keçirilən görüşü zamanı dedi.
- Yeri gəlmişkən, Qazaxıstan hakimiyyətinin iyunda apardığı konstitusiya islahatı nədən ibarətdir?
- Konstitusiya islahatı, bir sözlə, icra hakimiyyətinin (prezident, hökumət, akimliklər) qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyəti ilə münasibətdə məhdudlaşdırılmasından, vətəndaşların siyasətə təsirinin genişləndirilməsindən ibarətdir.
- Gücün kifayət qədər sərt şaquliliyi qorunub saxlanılacaqmı? Yaxud da, respublika rəhbərliyi bir çox siyasi institutlarda qlobal demokratik islahatlar həyata keçirməklə “ədalətli Qazaxıstan” ideyasını reallaşdıra biləcəkmi?
- Düşünürəm ki, belə sərt şaqulilik bundan sonra olmayacaq, amma burada təkcə parlamentə seçkilərə deyil, həm də rayon və rayon əhəmiyyətli şəhərlərin icra başçısı seçkilərinə baxmaq lazımdır. Qanunlar bir, siyasi təcrübə isə tamam başqa şeydir. Sonda nə olacağını proqnozlaşdırmaq çətindir.
- Nə üçün Prezident Tokayevin rəqibləri arasında siyasi çəkili bir siyasətçi yox idi?
- Bizdə fərqli siyasi müstəvidə rəqabət var - prezident seçkiləri çərçivəsində deyil. Eynən Rusiyada olduğu kimi. 2018-ci ildə Rusiyadakı seçkilərdə Vladimir Putin Aleksandr Voloşin, Mixail Fradkov, Vladimir Lisin və ya Oleq Deripaska ilə rəqabət aparmadı, tamamilə fərqli namizədlər var idi.
- Sizcə, Qazaxıstanda prezident seçkilərindən sonra “nursultansızlaşdırma” kursunu davam etdirmək nə dərəcədə realdır?
-Mən buna “nursultansızlaşdırma” deməzdim - Elbasının (Qazaxıstanın ilk Prezidenti Nursultan Nazarbayevin) özünəməxsus xidmətləri və böyük işləri var. Ona görə də o, bizim tariximizdə həmişə qalacaq.
Müəyyən təhriflər var idi, lakin onlar artıq düzəldilib. Bənzər vəziyyət bir daha baş verməyəcək - heç kim təkbaşına böyük gücə sahib olmayacaq.
- Hələ konstitusiya islahatından əvvəl Qazaxıstan SSR Nazirlər Sovetinin keçmiş sədri və Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Dinmuxamed Kunaevin fiquru siyasi diskursda aktuallaşmağa başladı. Bu, nə ilə bağlıdır? Hakimiyyət bununla Elbası kultuna münasibətə yenidən baxıldıqdan sonra qalan boşluğu doldurmaq istəyir?
- Xeyr, bu, 1990-cı illərin əvvəllərindən bəri çoxdan davam edən tendensiyadır - o zaman bu, sovet nostaljisinin və Nursultan Nazarbayevə yüngül müxalifətin bir forması idi. Bizim heç bir kultumuz yoxdur.
Geri qayıt