İran: etirazların görünməyən üzündə nələr var?
7-12-2022, 11:51
Sentyabrda 22 yaşlı Məhsa Əmininin “əxlaq polisi”nin nəzarətində ölməsindən sonra İranda davam edən kütləvi etirazlar Dünya Çempionatına gəlib çatdı. Keçən ay İngiltərəyə 6:2 hesabı ilə uduzduqları oyundan əvvəl İran komandası İslam Respublikasının dövlət himnini oxumaqdan imtina etdi, orada iştirak edən bəzi fəallar son on həftə ərzində öldürülən gənc iranlılarla həmrəylik nümayişi olaraq turniri tamamilə tərk etmədiyi üçün etiraz işarələri yellədilər.
Bu barədə “Project Syndicate” yazıb.
Saytın təhlilində qeyd olunur:
Futbol İranın ən sevimli idman növüdür. Deməli, iranlıların milli komandalarına, xüsusən də Asiya seçmələrində birinci olmuş komandaya qarşı çıxması etirazların ölkənin psixikasına vurduğu dərin yaradan xəbər verir. Hərəkat gücləndikcə və etirazlar Tehrandan əyalətlərə yayıldıqca etirazçılar tələblərini genişləndirdilər. Onların “əxlaq polisi” tərəfindən təqiblərə son qoyulması çağırışı tezliklə 83 yaşlı Ali Rəhbər Ayətullah Əli Xameneiyə xitabən “Diktatora ölüm!” şüarlarına çevrilib.
Əmin olmaq üçün: bu böhran rejimin sağ qalmasına təhlükə yaratmır. Etirazçıların hökuməti devirmək üçün vasitələri yoxdur və rəhbərlik çətin ki, parçalansın. Rejimin xoşbəxtlikdən xarici düşmənləri ona müxtəlif fraksiyaları bir yerdə saxlamağa kömək edir. Etirazların tərəfdarları olan Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd bin Salman və İsrailin keçmiş və ehtimal olunan gələcək baş naziri Binyamin Netanyahu, yəqin ki, İranda ən çox təhqir olunan iki fiqurdur. Birləşmiş Ştatlar isə Əfqanıstan, İraq, Liviya və Suriyada rejim dəyişikliyini dəstəkləməklə uğursuz və ya dərin stabilliyi pozmuş dövlətləri geridə qoyub.
Lakin İslam Respublikasının etirazçılara qarşı sərt repressiyaları hökumətin təkcə gənclərlə deyil, bir neçə iranlı nəsillə əlaqələrini kəsib. Onların valideynlərinin nəsli əsasən inqilaba sadiq idi; öz gəncliklərində orta yaşlı iranlılar sistemi devirməkdənsə, onu daxildən islahat etməyə çalışırdılar. Onlar təkcə maddi nemətlər deyil, həm də müxtəlif həyat tərzinə daha çox dözümlülük vəd edən siyasətçiləri seçdilər.
Son 20 ildə İran islahatçıları İslam Respublikasını daha dözümlü etmək üçün məhdud müvəffəqiyyətlə cəhd ediblər. 1997-ci ildə seçilən keçmiş prezident Məhəmməd Xatəmi 2005-ci ildə istefa verənə qədər “sivilizasiyalararası dialoq”a təkan verdi. 2013-cü ildən 2021-ci ilə qədər bu vəzifədə olan prezident Həsən Ruhani daha mötədil sosial siyasətlər, eləcə də iqtisadi sanksiyalara son verəcəyini, Qərblə münasibətləri düzəldəcəyini vəd edib. Hətta 2005-ci ildə sərt xətt tərəfdarı kimi seçilən keçmiş prezident Mahmud Əhmədinejad sonradan mühafizəkar xeyriyyəçilərinə qarşı çıxıb və özünəməxsus islahatçılıq tərzini mənimsəyib. 2013-cü ildə vəzifəsini tərk etdikdən sonra o, daha böyük fərdi azadlıqlar və “əxlaq polisi”nin ləğvi (rejimin indi atdığı addım) üçün kampaniya aparır.
2021-ci ildə məyus olan sərt xətt tərəfdarları dərin mühafizəkar din xadimi, hazırkı prezident İbrahim Rəisi seçildi, onun vəzifəsi həqiqi İslam inqilabçılarının nələri çatdıra biləcəyini ictimaiyyətə nümayiş etdirmək olacaq. Sərt xətt tərəfdarları ümid edirdilər ki, vahid ənənəçi hökumət öz ölkəsində iqtisadi rifahı təmin edəcək və İranın regional güc kimi mövqeyini möhkəmləndirəcək, iranlıları islahatlardan və Qərblə yaxınlaşmadan döndərəcək.
Rifah reallaşmadıqda, sərt xətt tərəfdarları İranın zəif iqtisadi performansını Qərb sanksiyaları, əvvəlki hökumətlər tərəfindən tətbiq edilən neoliberal siyasətlər və qloballaşan bazarlara həddən artıq etibar etməkdə günahlandırdılar. Bəziləri hətta 2015-ci ildəki səmərəsiz nüvə sazişini ölkənin iqtisadi xəstəlikləri üçün günahlandırdılar. Cəmi 18 milyon səslə (59 milyon seçicidən) prezidentliyə namizəd olan Rəisinin Qərblə razılığa gəlmək, inflyasiyanı ram etmək və valyutanın dəyərdən düşməsini dayandırmaq üçün verdiyi vədləri yerinə yetirmək üçün mandat və təcrübə yoxdur.
Bundan belə nəticə çıxır ki, etirazlar başlayanda İran mühafizəkarları hazırlıqsız idilər. Gənc qadınlarla hakimiyyət arasında məcburi hicabgeyinmə ilə bağlı gərginlik illərdir ki, qaynayıb-qarışır, lakin mühafizəkarlar az əhəmiyyət verirdilər. Əslində, sərt xətt tərəfdarları 2019-cu ildən, Rəisinin seçilməsindən əvvəl ictimai yerlərdə qadınlara nəzarətin artırılmasını tələb edirdilər. Çoxları 1983-cü il hicab qanununun “qeyri-İslam” sayılan qadın geyimlərini cinayət hesab edən lal tətbiqini ləğv etməyin vaxtının çatdığını düşünürdü. Bu, dəyişən zamana uyğun gəlmirdi və geyim kodunun artıq İranın daha zəngin şəhər məhəllələrində uzun sürən hicaba qarşı etirazlara səbəb olması həyəcan təbili çalmayıb.
Rejimin əldən buraxdığı odur ki, İran cəmiyyəti 1983-cü ildən bəri dəyişib, qadınların əksəriyyəti hicab qanununa həvəslə riayət edir. O vaxt bir çox qadın çox fərqli həyatlar yaşayırdı; orta hesabla 6-8 hamiləlik yaşadılar, evdən kənarda iş axtarmadılar və o qədər də ali təhsilli deyildilər. Erkən İslam inqilabçılarının yoxsullara qarşı siyasətləri kənd və yoxsul şəhər yerlərini elektrik enerjisi, təmiz su və səhiyyə xidmətləri ilə təmin edərək bir çox qadının həyatını dəyişdirdi. Ancaq bu gün İranda qadınlar 20 yaşın ortalarında evlənir və orta hesabla 2 uşaq sahibi olurlar. 20 yaşlarında olan iranlı qadınların 38 faizinin ən azı bir qədər ali təhsili var, öz yaş qrupunda kişilərin 33 faizi. Onlar üçün sadəcə olaraq “əxlaq polisi” tərəfindən həbs olunaraq yenidən təhsil düşərgəsinə aparıla biləcəkləri düşüncəsi dözülməzdir.
4 illik səlahiyyət müddətində hər il bir milyon iş yeri və bir milyon yeni ev yaratmağı vəd edən İbrahim Rəisi əsas diqqətini iddialı iqtisadi məqsədlərini həyata keçirməyə yönəldib. Lakin vəzifədə olduğu ilk il ərzində iqtisadiyyat yalnız 374,000 iş yeri əlavə edib. Bu müddət ərzində nə qədər yeni ev tikildiyi barədə məlumatımız yoxdur, lakin onun bir milyondan çox az olduğunu güman etmək təhlükəsiz görünür.
On illik iqtisadi uğursuzluqlar İran gəncləri arasında qəzəbi daha da artırıb. Kolleci bitirən iranlı gənclər ilk iş yerlərini təyin etməzdən əvvəl orta hesabla 2,5 ildən çox gözləyirlər. 2021-ci ildə iyirmi yaşlarında olan kollec təhsilli qadınların təxminən yarısı və kişi həmyaşıdlarının dörddə biri işsiz idi. İyirmi yaşının sonlarında olan iranlıların əksəriyyəti hələ də valideynləri ilə yaşayır, maddi cəhətdən öz ailələrini qura bilmirlər.
İğtişaşları yatırmağa çalışarkən, səlahiyyətlilər, çox güman ki, mənfur mənəviyyat polisini ləğv etməyin güclü iqtisadi artıma nail olmaqdan daha asan olduğunu görəcəklər. İranın Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsinə dəstəyini nəzərə alsaq, nüvə sazişinin bərpası tamamilə qeyri-mümkün görünür, eləcə də İranın tezliklə qlobal iqtisadiyyata yenidən qoşulması perspektivi.
Reyting.az
Geri qayıt