Çinin beynəlxalq hökmranlıq iddiasının yaratdığı gərginlik: Uzaq Şərq qaynayır
12-05-2023, 06:05
"Bloomberg" öz mənbələrinə istinadən xəbər verir ki, Ağ Ev Tayvanı 500 milyon dollar dəyərində silahla təmin etmək niyyətindədir. Bayden administrasiyası Ukraynaya silah tədarükünü sürətləndirmək üçün istifadə etdiyi sürətli maliyyələşdirmə orqanından istifadə edərək, Tayvan üçün də 500 milyon dollarlıq silah paketi hazırlayır.
Agentlik mənbələri bildiriblər ki, Konqres ABŞ-ın ehtiyatlarından 1 milyard dollara qədər silahın təhvil verilməsinə razılıq verib. Xüsusi səlahiyyətlər silah istehsalçıları ilə müqavilələrin bağlanmasını sürətləndirəcək.
Xatırladaq ki, 2019-cu ildə ABŞ və Tayvan 8 milyard dollara 66 Amerika F-16V qırıcısının tədarükü barədə razılığa gəliblər.
ABŞ hakimiyyəti Tayvanda Çin xalqı arasında ikitirəlik yaratmağa çalışır, bu barədə "Global Times" yazır.
Hərbi ekspert Sonq Zhongpinin sözlərinə görə, ABŞ Çini cilovlamaq üçün effektiv üsulların tükəndiyini anlayır və Hind-Sakit okean strategiyası adlanan strategiyanın köməyi ilə Çin ətrafında münaqişələr yaratmaq Vaşinqtonun əsas alətinə çevrilib.
Buna görə də ekspert hesab edir ki, onlar Çin xalqının Tayvan boğazı ilə ayrılmış iki hissəsini bir-biri ilə vuruşmağa məcbur etmək istəyirlər.
“Global Times” yazır ki, ABŞ-ın Tayvana hərbi yardım göstərmək planları adanı "barıt çəlləyinə" çevirəcək.
Bəs bu halda, Tayvan adasını Pekinin çox potensial təcavüzündən birtəhər qorumaq üçün başqa çıxış yolu varmı? Və bir vaxtlar avtoritar kommunist ideologiyasının hökmranlığı olmadan azad inkişaf yolu seçmiş çin əhalisi olan kiçik bir ada belə bir taleyə (ələ keçirməyə) layiqdirmi?
Bu suallara tanınmış xarici politoloqlar cavab verib.
Amerikalı analitik, geosiyasət və təhlükəsizlik üzrə ekspert, “The Washington Outsider” qəzetinin baş redaktoru İrina Çukerman qeyd edir ki, əslində, ABŞ deyil, Çin Xalq Respublikası (Pekin) son illərdə müharibəyə başlayıb. Cənubi Çin dənizini hərbiləşdirən və qonşu dövlətlərin ərazi bütövlüyünü pozan Çin Tayvanın müstəqil yolla getmək istəyinə hörmətsizlik nümayiş etdirir.
“Bundan başqa, öz hərbi qüvvələrini sürətlə artıran da Pekindir. Pekinin öz ərazisinin hücuma məruz qalacağını belə elan etmədiyinə görə, ordunun bu qədər genişlənməsinin yeganə izahı Tayvan kimi digər ölkələrə qarşı əsassız təcavüzdür.
Qeyd etmək lazımdır ki, Çin hər iki ölkənin sakinlərini “çinli” adlandırmağa meylli olsa da, əslində ÇXR çoxlu sayda etnik qruplara malikdir, onların çoxu zamanla zorla ilhaq edilmiş və Pekinin onların iradəsinə zidd olan siyasi normalara mədəni ənənələrinə uyğun gəlməyə məcbur edilmişdir. Ona görə də Çinin öz sərhədləri daxilində yaşayan müxtəlif insanların kimliyinə hörmət etmədiyi üçün bütün digər xalqların adından onların etnik və siyasi kimliyi ilə bağlı danışması ikiüzlülükdür”, - ekspert bildirib.
İkincisi, analitik əlavə edib ki, Çinin bu ərazidə hərbi manevrlərini sürətləndirdiyini, həmçinin aqressivliyini hətta ənənəvi olaraq ABŞ-ın təsir dairəsi hesab edilən ərazilərə də genişləndirdiyini nəzərə alsaq, Tayvanı ÇXR təcavüzündən qorumaq üçün açıq şəkildə başqa yol yoxdur.
“Nəzərə alsaq ki, Si öz ölkəsinin müharibəyə hazırlığını dəfələrlə qeyd edib və Yaponiya və digər ölkələri açıq şəkildə hədələyib, təkcə Pekini deyil, həm də Çinlə birlikdə hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək istəyən müttəfiqlər kimi Rusiya və Şimali Koreyanı nəzərdə tutur, mənzərə tamamilə belədir. Aydındır ki, (gələcək hadisələrin qrafiki qeyri-müəyyən olsa da və yəqin ki, tezliklə baş verməyəcək) Çin həqiqətən də ya ətrafdakı hər kəsi birləşmiş cəbhə təhlükəsi və böyük ölümcül gücdən istifadə edərək razılığa gəlməyə məcbur etməyə çalışır, ya da hətta faktiki olaraq bu hadisələrin baş verməsinə hazırlaşır. Nə qədər çox vaxt keçirsə, Çin təcavüz aktlarına bir o qədər yaxşı hazırlaşır.
Yaponiya və Tayvan da qarşıdurmaya hazırlaşsalar da, Çinə çatmaq və sayca bərabər olmaq onlar üçün daha çətin olacaq. Buna görə də, hərbi gərginliyi azaltmaq və Pekini dinc danışıqlara qayıtmağa sülh yolu ilə inandırmaq və güc proyeksiyasına aparan yolun əsaslarını yenidən qiymətləndirmək üçün bütün tədbirlər görülməlidir. Amma, əslində, Si Cinpin və onun ətrafındakı insanlar onun mövqeyi ilə şəksiz razılaşdıqlarını nəzərə alsaq, Çin beynəlxalq hökmranlıq axtarışının bu son isterasiyasında qələbə qazana bilməyəcəyinə inandırmaq çətin olacaq”, Çukerman hesab edir.
Problem Tayvan və onun milli suverenliyindən daha böyükdür, dedi. “Problemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ÇXR yeganə və şəksiz fövqəldövlət olmaq arzusundadır, burada hamının Pekinin fərmanlarını qeyd-şərtsiz qəbul edərək, dünyada hər kəsin tabeçi dövlətlərə çevrilməsindən gedir. Bu, nə ABŞ, nə də özünə hörmət edən hər hansı başqa dövlət üçün qəbuledilməzdir”, - amerikalı ekspert yekunlaşdırıb.
Siyasi ekspert, tarix elmləri doktoru, Qırğızıstan-Rusiya Slavyan Universitetinin (Bişkek) professoru Əsgər Cakişev qeyd edib ki, Tayvanla bağlı ÇXR ilə ABŞ arasında qarşıdurma hazırda Asiya-Sakit okean regionunda hələ də hegemon olan Amerika üçün fundamental əhəmiyyət kəsb edir. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Asiyada dünya gücü kimi əvvəlki statusunun qorunub saxlanması ABŞ-ın Tayvanı necə müdafiə etməsindən asılıdır.
“ABŞ-ın addımlarını ən yaxın müttəfiqləri: Yaponiya, Cənubi Koreya və Avstraliya diqqətlə izləyir. Buna görə də, onlar Tayvanın müdafiə qabiliyyətini intensiv şəkildə gücləndirirlər ki, ÇXR-in heç bir halda adanı hərbi yolla ilhaq etməyi planlamaqdan çəkindirsinlər”.
Professor hesab edir ki, Çinin özündə onun ordusunun imkanlarına inam yoxdur. “Üstəlik, müasir Çinin idarə olunduğu qədim Çin nəzəriyyəsində deyilir ki, düşməni başqasının əli ilə məhv etmək, hakim elitanı aradan götürmək, əgər bunun üçün zərrə qədər imkan varsa, hərbi güc tətbiq etməkdənsə, diplomatiyaya diqqət yetirmək lazımdır. Yəni, düşməni döyüşmədən məğlub etmək lazımdır. Buna əsaslanaraq Çin hərbi güc nümayiş etdirməklə, hər yolla ABŞ-ı Asiya regionundan sıxışdırıb çıxaracaq, onun yerini tutmağa çalışacaq. Çinin belə davranması üçün səbəbləri var. Bu gün Asiya dünyanın mərkəzinə çevrilir. Kim Asiyaya hakimdirsə, dünyanın qalan hissəsinə də hakimdir. Axı Asiyadan Avropaya gedən bütün yüklərin 80 faizi Tayvan boğazından keçir. ABŞ Tayvan boğazını bağlamaqla Çinin açıq okeana keçidini əngəlləyə bilər. Tayvan hələ də 20-ci əsr general Mak Arturun 50-ci illərdə dediyi kimi “batmaz təyyarə gəmisi” olmağa davam edir. Tayvan özü yarımkeçiricilər və mikroçiplərin əsas qlobal tədarükçüsüdür. Buna görə də Çin Tayvanı özünə birləşdirməklə, ümumilikdə iqtisadiyyatda, xüsusən də elektronika sənayesində nəhəng sıçrayış edəcək. Məsələn, Honq-Konqun ilhaqı Çinə böyük xarici sərmayə axını verdi”, - deyə tarix elmləri doktoru bildirib.
Cakişev qeyd edir ki, bu gün Tayvandan Çinə əhəmiyyətli investisiyalar qoyulub. “Çin Tayvan biznesləri ilə sıx əməkdaşlıq edir, lakin adi insanları nəzərdən qaçırıb. Bu gün Çinin məqsədi ABŞ-ı mümkün qədər zəiflətməkdir. Dövlətlər birbaşa Çinlə hərbi münaqişəyə cəlb olunmaq niyyətində deyillər. Amerikanın yaxşı qurulmuş təcrübəsi Yaponiya, Cənubi Koreya və Avstraliyanın təmsil olunduğu Çinə qarşı müttəfiq koalisiyanın yaradılmasıdır. ABŞ-ın vəzifəsi Çinin Tayvanı güc yolu ilə ilhaq etməyə cəhd etmək niyyətini birmənalı şəkildə xəbərdar etməkdir. Müəyyən mənada Çin və ABŞ arasında Tayvanla bağlı qarşıdurma perspektivləri də Ukraynadakı “xüsusi hərbi əməliyyat”ın nəticəsindən asılı olacaq".
"Tayvan əhalisinə gəldikdə, adanın statusu onların böyük əksəriyyəti üçün məqbuldur və əhalinin yalnız kiçik bir faizi Tayvanı Çindən müstəqil elan etmək istəyir və əhalinin eyni kiçik faizi materik Çinə qoşulmağa hazırdır. Beləliklə, iki şüar var: müstəqilliyə yox və qoşulmaya yox. Bu arada Tayvan ABŞ-ın dəstəyi ilə kommunist Çin xalqına demokratik idarəçilik və iqtisadi rifahın cəlbedici vitrini təqdim edir”, - deyə professor Cakişev yekunlaşdırıb.
AYNA
Geri qayıt