Dörd saatlıq danışıqlar: Cinpin-Bayden görüşündə nələr razılaşdırıldı?
18-11-2023, 00:38
Bütün dünya ABŞ-da Prezident Cozef Bayden və Çin lideri Si Cinpin arasında görüşə böyük ümidlər bəsləyirdi. Lakin onların San-Fransiskoda keçirilən Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (APEC) sammiti çərçivəsində apardıqları danışıqlar diplomatik qalmaqalsız ötüşmədi. ABŞ Prezidenti çinli həmkarı ilə 4 saatlıq görüşdən sonra keçirilən mətbuat konfransında onu “diktator” adlandırdı. Buna baxmayaraq, tərəflər ABŞ və Çin arasında məhsuldar əməkdaşlığa qəti əminlik ifadə edib və münasibətlərdə irəliləyiş olduğunu bəyan ediblər.
Eyni zamanda, Çin Xarici İşlər Nazirliyi görüşdə iki ölkə arasında münasibətlərdə ən həssas olan Tayvan məsələsinin ətraflı müzakirə edildiyini açıqlayıb.
Co Bayden və Si Cinpin daha nə ilə bağlı razılığa gəldilər? Rusiyalı tarix elmləri doktoru, Asiya-Sakit Okean Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri Aleksandr Lomanov bu barədə “Lenta.ru” saytına müsahibə verib. AYNA sözügedən müsahibəni ixtisarla təqdim edir:
- Si Cinpinin ABŞ-a səfərini Amerika-Çin münasibətlərində dönüş hadisəsi adlandırmaq olarmı?
- Mən bu səfərdə əsaslı və strateji əhəmiyyətli heç nə görmürəm. Amma bu hadisənin şübhəsiz ki, əlamətdar olması, beynəlxalq siyasətin ən diqqətəlayiq hadisələri sırasında olacağı bəlli idi. Xüsusilə, indi Yaxın Şərqdə baş verənlər kontekstində.
Cari ildə bu, mühüm hadisədir. Ən azından iki ölkənin liderləri vaxt tapıb danışıqlar masası arxasına əyləşmək üçün səy göstərdilər, ABŞ və Çin arasında artan fikir ayrılıqlarını nəzarətdə saxlamağa çalışdılar.
- Bəs niyə məhz indi danışıqlar aparmaq lazım idi? Si Cinpin 6 ildir ki, ABŞ-a getmirdi...
- Aydındır ki, əvvəlki səfərin qarşısını koronavirusla bağlı hadisələr alıb. Böyük ehtimalla ehtimal etmək olar ki, 2020-ci ilin əvvəlində dünyanı uzunmüddətli təcrid vəziyyətinə salan hadisələr olmasaydı, belə bir səfər baş tutacaqdı. Güman edirəm ki, Co Baydenin administrasiyasının birinci və ya ikinci ilində Cinpin şübhəsiz ki, Amerika torpaqlarında prezidentlə şəxsən ünsiyyət qurmaq istəyini nümayiş etdirəcəkdi.
- Əvvəlki görüşdə hansı razılaşmalar əsas idi və onlar indi əldə olunanlardan nə ilə fərqlənir?
- Bu məsələnin şərhində böyük problemlərimiz var, hər iki tərəf bu problemi eyni cür görmür. Çinə ümumilikdə konstruktiv atmosfer lazımdır. Keçən dəfə Si Cinpin Co Baydenlə söhbətdə qarşılıqlı hörmət, hədsiz tənqiddən yayınma, daxili işlərə qarışmama və qırmızı xətlərə hörmət tezislərinin razılaşdırılmasından razı qaldı. Amerikalıların konkret tədbirlərə ehtiyacı var.
Amerika və Çin tərəflərinin dərc etdiklərinə diqqətlə baxsanız, San-Fransiskodakı görüş Balidəki görüşü böyük ölçüdə təkrarladı. Cinpin ikitərəfli münasibətlərin hansısa geniş, çərçivəli strateji kontekstindən danışmağa çalışır. Si Çinin ABŞ-ı dünyadakı mövqeyindən sıxışdırmağa çalışmadığını, Çin tərəfinin konstruktiv əməkdaşlığa açıq olduğunu təsdiqləmək istəyir. Co Bayden deyir ki, tərəflər bəzi konkret məsələlərdə razılığa gəliblər: bəli, Amerikanın Ukrayna və Fələstinlə bağlı mövqeyi aydınlaşdırılıb.
Keçmişdə, hətta Barak Obamanın dövründə də ABŞ Rusiyaya qarşı eyni siyasəti yeritməyə çalışırdı. Yəni ABŞ lazım olan yerdə əməkdaşlıq axtarır, lazım olmayan yerdə rəqabət aparır.
- Eyni şey indi Çinə də təklif olunur?
- Bəli, lakin Çin bu paradiqmanı qəbul etmir və bu, çox vacibdir. Çin münasibətləri daha ikili şərhdə xarakterizə edir. Kölgələr və qeyri-müəyyənliklər onlar üçün qəbuledilməzdir.
Qarşı tərəfi rəqib kimi görürsənsə, o zaman heç bir konstruktiv əməkdaşlıq nəticə verməyəcək. San-Fransiskoda Çin və Amerika mövqelərinin uyğunsuzluğu aydın oldu.
Amerikalılar bunun nəticə verəcəyini düşünürlər, lakin bu, öz seçicilərini və Asiya ölkələrinin siyasi elitalarını sakitləşdirməyə yönəlmiş bir növ illüziya və ya piardır ki, onlar artan qarşıdurma ilə bağlı daha sakit olsunlar. Bu yanaşma nəticə verməyəcək: Çin Amerika tərəfinin köləsi olmayacaq.
- Ukrayna müharibəsi və İsrailin Qəzza zolağında HƏMAS-a qarşı müharibəsi görüşə necə təsir edir? ABŞ Çinlə münasibətlərdəki gərginliyi aradan qaldırmaq istəyirmi?
- Çinin mövqeləri ictimaiyyətə açıqlanıb. Co Bayden bu məsələlərdə yeni heç nə əldə edə bilmədi. Ukrayna böhranı ilə bağlı açıqlanmış Çin sülh təşəbbüsü var. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin Yaxın Şərqdəki böhranla bağlı açıqlamaları var. Ona görə də bu mövzuların qeyd olunması daha çox hegemon dövlətin ətalətidir. Bununla belə, iki liderin nə barədə razılaşdıqlarını başa düşmək üçün bu mövzularda fikir mübadiləsi aparması zərərli deyil.
- ABŞ mediası iddia edir ki, Çin könülsüz şəkildə hərbi əlaqələri bərpa etməyə qayıdıb. Bu nə dərəcədə doğrudur?
- Hərbi əlaqələrin qopması Nensi Pelosinin Tayvana səfərindən sonra baş verdi. Çin həqiqətən ABŞ-dan daha az maraqlanır. Sadə dillə desək, SSRİ və ABŞ cavabların mümkün simmetriyasına görə oxşar münaqişələrin həllində maraqlı idilər. Sərhədlərə yaxın NATO gəmiləri və təyyarələri peyda olanda heç bir insident olmamasında maraqlı idilər. Sovet gəmiləri və təyyarələri də Amerika sahillərinə yaxın idi. Maraq qarşılıqlı idi - insidentlərin qarşısını almaq üçün oyun qaydaları simmetrik idi.
- Niyə?
- Çünki Çin bu halda amerikalılara eyni şəkildə cavab verə bilməyən daha zəif tərəf kimi görünür. Çin Xalq Azadlıq Ordusu San Fransisko və ya Pearl Harbor yaxınlığında, yəni ən mühüm Çin hərbi bazalarında olan amerikalılarla eyni müdaxilə imkanına malik ola bilməz.
Ona görə də hazırkı razılaşmalar təzyiqin nəticəsi deyil, Tayvanda prezident seçkilərinin qeyri-müəyyən nəticələrə səbəb ola biləcəyinin ciddi başa düşülməsidir. Tayvanda baş verən hadisələrdə ABŞ və müttəfiqlərini münaqişəyə cəlb edərək materik Çin üçün gərginlik mənbəyinə çevrilə bilər.
- Görüş Tayvanda seçkilərə zəmin hazırlamaq cəhdi kimi qiymətləndirilə bilərmi?
- Əksər ekspertlər bu barədə danışırlar. Eyni zamanda, yeni heç nə deyilməsə də, tərəflər açıq şəkildə danışıqları öz xeyrinə şərh edirlər.
- Bu yaxınlarda Çinin xarici işlər naziri Van Yi münasibətlərin sabitləşdiyini açıqlayıb. Çin və ABŞ arasında qarşılıqlı əlaqənin yenidən başlaması nə dərəcədə realdır?
- Siyasətdə mümkünsüz heç nə yoxdur. Aydındır ki, indiki məqamı götürsək, onda hamı mükəmməl başa düşür ki, ABŞ-da gələn il prezident seçkiləri gərgin keçəcək.
Respublikaçılar tərəfindən tənqidin intensivliyi sadəcə olaraq miqyasdan kənara çıxacaq. Mütəxəssislərin qeyd etdiyi kimi, bu, əslində Co Bayden və Si Cinpinin hazırkı prezidentlik dövründə sonuncu görüşüdür. Yenidən seçiləcəyi təqdirdə gələn il belə bir görüşün keçirilməsi mümkün olmayacaq, çünki seçkiqabağı əhval-ruhiyyə razılığa gəlməyə kömək etməyəcək.
Təbii ki, bu, sabitləşmədir, amma sual onun nə dərəcədə dərin olması və seçki kampaniyalarının fırtınalarının sınağına tab gətirə bilməyəcəyidir. Tayvan və ABŞ-da seçkiqabağı proqramlar bir-birinin üzərinə qoyulacaq. Tayvan seçkilərinin təsiri Amerika seçki kampaniyası üçün böyük rezonans olacaq. Ona görə də gələn il Amerika-Çin münasibətləri üçün çox çətin olacaq. San-Fransiskoda görüşmək qarşılıqlı əlaqə mühitini yaxşılaşdırmaq üçün bəzi ümumi oyun qaydalarını müzakirə etmək hər iki tərəfin siyasi müdrikliyinin təzahürü idi.
- Bu görüş Rusiya-Çin münasibətlərinə necə təsir edə bilər?
- Çin qlobal güc kimi çox sürətlə təcrübə qazanır. Bu sadələşdirmədir, lakin Hu Jintaonun dövründə Çin Asiyada böyük və perspektivli regional ölkə idi və Si Cinpin dövründə qlobal strateji mentalitet və dünyagörüşü əldə etməyə başladı. Ona görə də Rusiya-Çin münasibətlərinə hər hansı birbaşa təsirdən danışmağa ehtiyac yoxdur. Ən azından indi bunun üçün heç bir səbəb yoxdur.
Əgər Co Bayden seçkilər ərəfəsində Çindən konkret kiçik güzəştlər istədisə, o zaman Si Cinpin Amerika-Çin münasibətlərinin strateji, gələcəyə yönəlmiş konsepsiyasını təqdim etdi. O təkcə bir neçə illik deyil, onilliklər ərzində, ən azı 2030-cu illərin ortalarına və ya sonuna qədər münasibətlərin gələcəyini müəyyən edə biləcək bəzi strateji mərhələlər təqdim etdi. Məndə açıq-aşkar təəssürat yarandı ki, Amerika KİV-ləri və politoloqları bunu görməməyi üstün tuturlar. Hər şey hərbi dialoq, Tayvan ətrafında fırlanır və bunu müzakirə etmək lazımdır.
Müəllif: Turan Abdulla - Mənbə: AYNA.az
Təqdim etdi: DİA-AZ.COM (ƏRSOYUN BLOQU)
Geri qayıt