“Türk dünyası 50 ildən sonra materikin mərkəzinə çevriləcək”
23-01-2024, 10:33
Saratov Vilayət Dumasının hakim “Vahid Rusiya Partiyası”ndan keçmiş deputatı, siyasi analitik Dmitri Çernışevskinin AYNA-ya müsahibəsini təqdim edirik:
- Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələr üçün 2023-cü ili necə qiymətləndirirsiniz? Məqsədlərinə çata bildilərmi?
- Türk Dövlətləri Təşkilatı uzun illər üçün nəzərdə tutulmuş uzunmüddətli layihədir və inkişafının ilkin mərhələsindədir. Dövlətlər, əlbəttə ki, bir-birindən tamamilə müstəqildir, amma fakt budur ki, onlar hələ də bir-biri ilə çox zəif bağlıdır. Türk dünyasında yaşayan xalqların qan qohumluğu ilə yanaşı, iqtisadi əlaqələr də inkişaf edir. Amma onlar yenə ilkin mərhələdədirlər. Ankara ilə Astana arasında böyük nəqliyyat marşrutu yenicə formalaşır. Ona görə də türk dünyasının hər bir konkret ilində əldə olunan uğurlardan danışmaq bir az tezdir. Ancaq baş verənlərə nəzər sala bilərsiniz.
2023-cü ildə beynəlxalq vəziyyət çox çətin idi. Avrasiya qitəsində gedən müharibə türk dünyasının qarşısında yeni çağırışlar qoydu və buna cavab aparıcı türk dövlətləri arasında dostluq əlaqələrinin möhkəmlənməsi oldu. Təbii ki, ildırım sürəti ilə - bir sutkalıq anti-terror əməliyyatı aparan və sülhün bağlanmasına, Zəngəzur dəhlizinin açılmasına çox yaxın olan Azərbaycanın uğurlarını qeyd etməliyik. Mən bunu 2023-cü ildə türk dünyasının birləşməsində əsas uğur və yəqin ki, 2024-cü ilin əsas vəzifəsi hesab edirəm. Çünki bu, Türkiyə ilə Qazaxıstan arasında, Hindistan ilə Avropa arasında möhtəşəm Amerika-Hindistan layihəsi və ya Çinin “Bir kəmər, bir yol” modelində bütün uzunluğu boyunca birbaşa nəqliyyat əlaqələrinin açılmasını aktuallaşdırdı.
Türklərin bu kontinental geosiyasi sahədə oyunçu olduğu açıq-aşkardır və onların öz layihələri var. Çox az icma bu böyüklükdə bir layihəyə sahib olmaqla öyünə bilər. Bir çox ölkələrdə türk dövlətlərinin sahib olduqlarının az hissəsi də yoxdur. Əlaqəli dövlətlərin böyük birliyi kimi gələcəyə aydın baxış var. Və bu assosiasiyanın Avrasiyada potensial olaraq böyük rolu var. Hazırda kifayət qədər aqressiv imperiya tipli dövlətlər üstünlük təşkil edir: İran, Çin, Rusiya. Türk Dövlətləri Təşkilatı başqa birlikdir, bərabərhüquqlu birlikdir. Türk dünyasında təhdidlər çoxaldığından burada hərbi ittifaq da nəzərdə tutulur. Bu yeni assosiasiya daha mütərəqqi, zamanın ruhunu tövsiyə edir.
Mən nə Rusiya imperiya layihəsinə, nə də Çin layihəsinə inanıram. Çünki Çinin çoxlu sayda problemləri var və Afrika, Latın Amerikası və Yaxın Şərq xalqlarının bu layihəyə niyə ehtiyacı olduğu tam aydın deyil. Niyə çinlilərlə birləşsinlər? Türk birliyi isə hər bir türk, azərbaycanlı, qazax və s. üçün tamamilə başadüşüləndir. Amma bu, Avropa İttifaqı (Aİ) nümunəsi kimi uzun və böyük layihədir. Aİ-nin yaradılmasına təxminən 50 il lazım oldu. Buna görə də baş verənləri qısa fasilələrlə ölçməməlisiniz.
- 2024-cü ildə Azərbaycanla Ermənistan arasında münasibətlər necə inkişaf edəcək? Sülh müqaviləsinin imzalanması istiqamətində mühüm addımlar atılacaqmı?
- Düşünürəm ki, bu, 90-cı illərdə Qarabağ müharibəsini başlatmış erməni revanşistlərinin törətdiyi uzunmüddətli qarşıdurmanın epiloqudur. İndi bu müharibə təcavüzkarların tam məğlubiyyəti, işğal olunmuş torpaqların azad edilməsi, tarixi ədalətin bərpası ilə başa çatıb. Bu yolda Cənubi Qafqazın etnoqrafik xəritəsində çox mühüm tektonik sürüşmələr baş verir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, heç kim erməniləri Qarabağdan zorla çıxarmayıb. Qohumlarının 30 ildir azərbaycanlı qonşularını qovduqlarına, əmlaklarını əlindən aldıqlarına, evlərini yandırdıqlarına görə etdiklərinin günahının ağırlığı altında özləri getdilər. Qarabağ kiçik ərazidir, orada hamı bir-birini tanıyırdı, hər kəsin separatçı silahlı birləşmələrdə qohumları var idi. Təbii ki, kollektiv günahın ağırlığı altında insanlar əşyalarını götürüb qaçırdılar. Amma heç kim onları qovmadı, Azərbaycan tərəfindən etnik təmizləmə aparılması ilə bağlı ittihamlar tamamilə böhtandır. Bu, Qarabağın erməni əhalisinin seçimidir və bu, həm də Qarabağ məsələsinə son qoyur. O, birdəfəlik Azərbaycanın xeyrinə həll olunur.
Ancaq hələ də həll olunmamış kiçik bir problem qalır - bu, Zəngəzur dəhlizi və burada nəqliyyat dəhlizinin təşkili, Ankara ilə ideal olaraq Yakutsk, lakin ilk növbədə, ən azı Astana arasında möhtəşəm layihədir. Biz görürük ki, Ermənistan inadkardır, orada çoxlu revanşistlər var və onlar heç bir halda etiraf etmirlər ki, Ermənistanın öz qonşuları: Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstanla sülh şəraitində yaşaması düşmənçilikdən qat-qat yaxşıdır. Keçmişin yaralarını, tarixi incikliklərini diqqətlə həkk etməyin, mövcud olmayan psevdoböyüklükləri şişirtməyin. Yaxşı, heç nəyi olmayan kiçik respublika, Sovet İttifaqı dağılandan sonra da heç nə təşkil edə bilmədi. Oraya 100 min rus proqramçı gəldi və onların ÜDM-i 10 faiz artdı. Belə şəraitdə hansı revanşist imperiya ideyasından danışmaq olar? Amma biz realist olmalıyıq, övladlarımızın, nəvələrimizin gələcəyini düşünməli, qonşularımızla barışmalıyıq.
Çox yaxşı haldır ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında birbaşa danışıqlar 2023-cü ildə başlayıb. Mən bu haqda danışmışam: ən yaxşısı, heç bir vasitəçi olmadan, Qafqaz adətlərinə görə, masa arxasında əyləş və ürəkdən söhbət et və barışmaq istəyirsənsə, sülh adətən belə başa çatır. Mən görürəm ki, Azərbaycanın sülh tapmaq arzusu var. Ümid edirəm ki, sülh Ermənistanın gülünc imperiya iddialarından əl çəkməsinə əsaslanacaq. Fransa və ABŞ-la ittifaq axtarmaq kömək etməyəcək, qonşularınızla barışmaq daha yaxşıdır. Qonşuları ilə barışarsa, o zaman günəş alıtnda öz yerini alacaq və onunla hər şey yaxşı olacaq. Xeyr, onlar döyüşmək istəyirlər! Əsl pitekantrop belə davranır... Ancaq 2024-cü ildə sülhün imzalanması və ən vacib şeylərin bundan sonra başlaması şansları var. Ankaradan Astanaya qədər dəhlizinin yaradılmasından sonra onun ətrafında iqtisadi “ət yetişəcək”, texnoparklar, ticarət yolları yaradılacaq. Və təxminən 50 ildən sonra türk dünyası materikin mərkəzi qüvvəsi olacaq.
- Dekabrın sonunda Azərbaycanın Əfqanıstandakı səfirliyinin 2024-cü ildə fəaliyyətə başlayacağı və Kabildə yerləşəcəyi barədə məlumat yayıldı. Üstəlik, Qazaxıstan “Taliban”ı terror təşkilatı hesab etməyi dayandırıb. Göründüyü kimi, türk dövlətləri ilə Əfqanıstan arasında münasibətlər yaxşılaşır. Bu istiləşmə nə gətirə bilər?
- İstiləşmənin olub-olmadığını söyləmək çətindir. Amma sizə tarixi bir misal çəkə bilərəm. İnqilabdan sonrakı ilk illərdə bolşeviklər terrorçu, cəhənnəm canavarı, qanlı cəlladlar hesab edilir, əlaqələr kəsilirdi. Amma inqilabdan 10 il keçdi və əksər Qərb dövlətləri Sovet hakimiyyətini tanıdı və səfirliklər açdı. Və bu, o demək deyildi ki, ölkələrin özləri kommunist oldu. Həm də burada, əvvəllər göstərildiyi kimi, əslində, terror hökumətinin olmasının əhəmiyyəti yoxdur. Amma görürük ki, bura ölkədir, hakimiyyət var, onlarla hansısa münasibət saxlamaq lazımdır, bunun üçün səfirliklər var. Bu, tamamilə normal bir addımdır.
Nəhayət, Sovet İttifaqı və Nasist Almaniyasının da bir-birində səfirlikləri olub, üstəlik, demokratik ölkələrin də müharibə başlamazdan əvvəl Almaniyada səfirlikləri olub. Ona görə də səfirlikləri ideoloji və ya siyasi əlaqələrdən ayırmaq lazımdır. Bəli, orada orta əsrlər kimi görünən çox şey var. Bəs ittihamlar nə dərəcədə doğrudur? Amma bu, Əfqanıstan xalqının seçimidir. Diplomatların işi ölkəyə nəzarət edən istənilən hökumətlə diplomatiya aparmaqdır. Və burada da eyni vəziyyətdir. Ona görə də bütün Orta Asiya ölkələri münasibətlərini qorumalıdır, bunlar qonşudur. Ona görə də Əfqanıstan, Azərbaycan və Qazaxıstanın addımları tamamilə başa düşüləndir.
Geri qayıt