Köhnə sistemin yeni formada davamı və...
12-03-2024, 06:56
Bidzina İvanişvilinin siyasi səhnədə üçüncü dəfə görünməsi, sonra isə iki İraklinin (Qaribaşvili və Kobaxidzenin) yerini dəyişdirməsi Gürcüstanda qarışıq reaksiyalara səbəb oldu. Bir tərəfdən, ictimaiyyət yumoristik əhval-ruhiyyədə görünürdü (baxmayaraq ki, bəziləri "zarafat etmirik" əlavə etdi). Eyni zamanda, sual etməyə başladılar ki, İvanişvilini bu addımı atmağa nə vadar etdi, Baş nazir İraklinin (Qaribaşvilinin) işini bəyənmədi, ikinci İraklini (Kobaxidzeni) irəli sürməkdə hansı məqsəd güddü, hökumətin proqramına və siyasi kursuna yenidən baxılacaqmı və s. Bununla belə, əksəriyyət çox şeyin dəyişmədiyi ilə razılaşır.
Bu reaksiyaların hər ikisi təbiidir. Lakin onlar həm də mövcud nizama öyrəşmək sindromunu ehtiva edirlər: artıq bizi heç nə təəccübləndirmir və biz qəzəblənmirik. Bununla belə, baş verənlər bizi qəzəbləndirir. Bu yaxınlarda Avropa İttifaqına üzvlüyə namizəd kimi tanınan ölkənin monarxiya qanunları ilə yaşadığını bir daha aydın gördük.
Yaşadığımız sistemin adı nədir?
Mən bu sualı təxminən 1990-cı illərdə, Eduard Şevardnadzenin dövründə verməyə başladım. Aydındır ki, yaşadığımız siyasi sistem demokratiya deyil. Bəs demokratiya deyilsə, buna nə ad verməliyik?
Oliqarxiya sözü o vaxt da məşhur idi, indi də. İvanişvilini “oliqarx” adlandırmaq son nəticədə Avropa İttifaqı tərəfindən paylaşılan standarta çevrildi, bundan sonra bizə “deoliqarxizasiya” tapşırığı verildi. Amma bu termini ilkin mənasında başa düşsək, İvanişvili oliqarx deyil və bizdə heç vaxt oliqarx quruluşu olmayıb. “Oliqarxiya” bir nəfərin yox, kiçik qrup tərəfindən idarə olunma deməkdir. Adətən bu qrupa ən zəngin insanların daxil olduğu güman edilir, baxmayaraq ki, bu həlledici deyil. Yeltsinin Rusiyasında İvanişvilini “oliqarx” adlandırmaq olar, lakin Gürcüstanda “oliqarxiya” sözü ilə ziddiyyət təşkil edən yeganə şəxs odur.
“Qeyri-rəsmi idarəetmə” termini də məşhurdur. Bu, vəziyyətimizi düzgün şəkildə təsvir edir, hakimiyyətin faktiki qaydası və onun konstitusiya çərçivəsi bir-birinə ziddir. Amma bu sistemin əsl mahiyyətini təşkil edənin adı deyil.
Peşəkar politoloqlar, o cümlədən mən “hibrid rejim” ifadəsini işlədirik. Bu da doğrudur, lakin natamamdır: bu sistem də bizə faktiki idarəetmə sisteminin həm avtoritar, həm də demokratik elementləri ehtiva edən qarışıq olduğunu bildirir.
Bəs bu sistem tam olaraq necə işləyir?
Bəziləri başqa, tamamilə qeyri-adekvat termindən - “keçid demokratiyası”ndan istifadə edirlər. Bu, bizə demokratiyaya keçid prosesində olduğumuzdan xəbər verir, ancaq zaman keçdikcə daha demokratik bir ölkəyə çevrildiyimizi göstərən heç nə yoxdur. Biz demokratiya yolu ilə getmək istəyirik, amma məsələ başqadır: bizim istəyimiz reallıq yaratmır.
Çar ehtiyacı
Formal qaydalara deyil, hökumət praktikasına nəzər salsaq, bizim siyasi sistemimiz monarxiyadır, baxmayaraq ki, burada demokratiya elementləri də var. Bu elementlər (müxalifət partiyaları, müstəqil media, vətəndaş birlikləri) siyasi proseslərə müəyyən mənada təsir göstərir və bəzən hətta hakimiyyəti dəyişə bilir. Lakin hökumət sisteminin nüvəsi avtoritar olaraq qalır və ən yaxşı şəkildə monarxiya kimi təsvir olunur. Bu sistemi bəyənməyə bilərik, amma buna öyrəşmişik. Və bu sistem adət qanundan daha güclüdür. Müəyyən bir monarxı bəyənməyə bilərik, amma ümumiyyətlə belə bir monarxın olması normaldır.
Yadımdadır, bizi padşahlar idarə edirdilər. Əvvəlcə çarı Moskvadan təyin etdilər və onu Mərkəzi Komitənin birinci katibi adlandırdılar. Sonra onları seçdik (yaxud üsyanlar və inqilablarla hakimiyyətə gətirdik) və onlara “prezident” dedik. İndi padşahın adı sadəcə Bidzinadır.
Bizim çoxlu savadlı insanlarımız var ki, kitablardan, Qərbə səyahətlərdən və ya həyatdan bilirlər ki, institutların fərdlərdən daha vacib olduğu konstitusiya demokratiyasının başqa sistemləri var. Amma bu, mentalitetdə ümumi dəyişikliyə səbəb olmadı. İstər dövlət qulluqçularının, istərsə də sadə vətəndaşların əksəriyyəti hakimiyyət piramidasının başında hər kəsin güvənməli olduğu bir adamın olmasını normal hesab edir. Biz konstitusiya demokratiyasının mahiyyəti olan hakimiyyət bölgüsünü gürcü dilinə “birgə yaşayış” kimi tərcümə etdik və bunu çox pis hal hesab etdik.
Biz də demokratiya istəyirik, lakin bununla biz əsasən hakimiyyəti yüksək səslə tənqid etmək və etiraz etmək azadlığını nəzərdə tuturuq. Bəzən çox qəzəblənsək, hətta padşahı devirə bilərik, amma sonra onu yeni bir padşahla əvəz edəcəyik. Bizim başqa təcrübəmiz yoxdur.
Hesab edirik ki, indiki müxalifət ilk növbədə ona görə zəifdir ki, onun taxt-taca dəqiq namizədi yoxdur. Bəziləri keçmiş kralın (Saakaşvilinin) olmasını istəyir, bəziləri üçün isə tamamilə qəbuledilməzdir. Və əgər növbəti padşahın kimliyini bilməsək, müxalifəti dəstəkləmək bizim üçün çətindir. Şəxsən mənim müxalifətlə bağlı şikayətlərim tamam başqadır, amma mən onu çoxluğun gözündə zəifləməsindən danışıram.
Bidzina padşahdır, çünki Bidzinadır
Hökumət sistemi Bidzina İvanişvilinin gəlişindən əvvəl də mahiyyətcə monarxiya idi, lakin bundan əvvəl o qədər də nəzərə çarpan deyildi. Onun sələfləri öz vəzifələrində idarə etmək səlahiyyətinə malik idilər. Bidzina padşahdır, çünki o, Bidzinadır. Hazırda hansısa şəxsin rəsmi adının fərqi yoxdur: “baş nazir”, “adi vətəndaş”, “fəxri sədr” - bütün bunlar söz oyunudur, əsl sistem şəxsən ona sədaqət üzərində qurulub.
Əsl padşaha yaraşan Bidzina heç də hökumətin gündəlik işləri ilə məşğul olmaq məcburiyyətində deyil. Ova getsə, uzun səfərə getsə, hətta gözəl bir çimərliyə getsı, dövlət işlərinə vaxtı olmasa, heç kim padşahı qınamazdı. Bidzina həm də ağac əkməyə, şəxsi zooparka, beş yataq otağı olan yeni saray tikməyə və s. başlaya bilər... Təyin olunmuş vəzirlər işlərə nəzarət edir, amma burada əsl rəisin kim olduğu hamıya aydındır. İstədiyi zaman vəzirləri mebel kimi bir yerdən başqa yerə, yaxud zibil qutusuna atır, ya da “geri qayıdır” və istədiyi mövqeni tutur.
Vəzirlik edən məmurlar nəinki şahın göstərişlərini yerinə yetirir, həm də onu daim tərifləyir, ona sədaqət və minnətdarlıq bildirirlər. Bəzən onlar özlərinə yönəlmiş tənqidi qəbul edirlər, amma heç vaxt padşaha qarşı tənqidi qəbul etmirlər.
Məmurun formal statusu ikinci dərəcəlidir. Prezident xalq tərəfindən seçilir, lakin o, xalq və Konstitusiya qarşısında deyil, şəxsən Bidzina qarşısında cavabdehdir. Padşahla siyasi fikir ayrılığı anlayışı yoxdur: onun sözünə əməl etməyən hər kəs “satqındır”.
Ümumiyyətlə, biz bu sözü çox sevirik - “satqın”. Bu, onu göstərir ki, bizim siyasi mədəniyyətimiz heç vaxt orta əsr feodal kökündən qopa bilməyib. Təsadüfi deyil ki, Bidzinanın son “qayıdışından” sonra onun oğlunu Baş nazir olmağa hazırlaması ilə bağlı şübhələr yaranıb. Gələcək üçün bunu nəzərdə tutur, ya yox, bilmirik. Amma gözləntinin özü də kifayət qədər məntiqlidir: monarxiya irsi olmalıdır.
Maskalanmanın mənasızlığı
Müasir şəraitdə hakimiyyətin monarxiya xarakteri maskalanmağı tələb edir. Amma reallıqda bu mümkün deyil: hakimiyyətin ritorikasından və hərəkətlərindən aydın olur ki, hər şey onun göstərişi ilə həyata keçirilir. Vaxtaşırı deyirlər ki, İvanişvili siyasətə qarışmır (yaxud əvvəllər qarışmayıb, ya da gələcəkdə də qarışmayacaq), amma bunu təkrarlamaq kommunistlərin dövründə seçki keçirməklə eyni haldır: biz bilirik ki, belə olmalıdır, lakin bunun mənasız olduğu aydındır.
Boş ayinlərin ardınca ən azı iki pislik gəlir. Bir tərəfdən yalan danışmağın normallığına öyrəşirsən: siyasət sözünün heç bir dəyəri yoxdur, belə də olmalıdır. Sən də konstitusiyanın kağız parçası, orada yazılan qaydaların sadəcə formallıq olmasına öyrəşirsən. Konstitusiyaya görə ölkənin ali məmuru olmalı olan şəxs ən yaxşı halda 2-3 ildən bir dəyişən kralın baş köməkçisidir.
Belə bir mətnin sonunda pis dairədən çıxmaq perspektivi ilə bağlı nikbin bir abzas olmalıdır. Amma mən düşünmürəm ki, çıxış yolu var - bir çox ölkələrdə monarxiya sülh yolu ilə devrilib. Lakin gördüyümüz kimi, bu məqsədə nail olmaq növbəti inqilab və ya seçki yolu ilə hakimiyyət dəyişikliyi deyil, şüurun dəyişməsini tələb edir. Çox adam inanmalıdır ki, dövlət bir adamın gücündən asılı ola bilməz. Amma hələ də inana bilmirik.
Müəllif: Giya Nodiya - Gürcü politoloq
Mənbə: “Georgiaonline”
Tərcümə AYNA-ya məxsusdur
Geri qayıt