“Anayasa” gərginliyi: Ərdoğan çoxdankı hədəfinə çatmaq istəyir, amma...
17-10-2024, 15:43
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin (TBMM) sədri Numan Kurtulmuş bəyan edib ki, Türkiyə Konstitusiyanın toxunulmaz ilk dörd maddəsindən üçüncüsü dəyişdirilməlidir. Spikerin sözlərinə görə, Türkiyənin irəlidəki müddətdə ən vacib məsələlərindən biri də yeni konstitusiyanın hazırlanmasıdır: “Dövlət millətin işlərini yaxşı idarə etmək üçün qurulan bir mexanizmdir. Buna uyğun olaraq Konstitusiyada millətin ehtiyacları dilə gətirilməldir. Məsələn, “dövlətin milləti və ölkəsi ilə bölünməz bütövlüyü” ifadəsi doğrudur, amma qeyd etdiyim istiqamətdən baxdıqda dəyişdirilməsinə ehtiyac var. Çünki dövlətin ölkəsi, milləti olmaz. Konstitusiyadakı bu mətn “millətin dövləti və ölkəsi ilə bölünməz bütövlüyü” formasında ifadə edilməlidir. Yeni Türkiyə Konstitusiyasında bu məsələyə diqqət edilməli olduğunu düşünürəm”.
Onun bu açıqlaması ölkədə rezonans doğurub. Türkiyənin azadlıq mübarizəsindən sonra müstəqilliyinin ilk zamanlarından qəbul olunan “Anayasa”da ilk dörd maddənin dəyişməz olduğu konkret şəkildə vurğulanır. Bu səbəbdən təklif Türkiyə ictimaiyyətinin sərt reaksiyasına səbəb olub. Əslində, Kurtulmuşun təklifi ilk dəfə gündəmə gəlmir. Hakim Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) iqtidarı son 10 ildir Türkiyədə ümumi mənada konstitusiya ilə bağlı dəyişikliyə ehtiyacın olduğunu dilə gətirir. Elə bu ilin aprel ayında Kurtulmuş söyləmişdi ki, Türkiyədə yeni konstitusiya ilə bağlı proses başlayır. Spiker vətəndaş cəmiyyətini və universitetləri də bu prosesə töhfə verməyə çağırmışdı.
Qeyd edək ki, Türkiyə Konstitusiyasının dəyişdirilməsi təklif olunan üçüncü maddəsində deyilir: Türkiyə dövləti ölkəsi və milləti ilə bölünməz bir bütündür, dili türk dilidir, bayrağı qanunla müəyyən edilmiş ağ ay-ulduzlu qırmızı bayraqdır. Milli marşı İstiqlal marşıdır, paytaxtı Ankaradır.
Hazırda qardaş ölkə gündəmində əsas müzakirə olunan məsələ ilə bağlı AYNA-nın suallarını “Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Elxan Şahinoğlu cavablandırıb. Analitik deyib ki, AKP konstitusiya dəyişikliyi ilə bağlı bir neçə dəfə məsələ qaldırıb:
- Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyip Ərdoğan hakimiyyətə gəldiyi gündən bu yana yeni konstitusiyanın qəbulu barədə fikirlər səsləndirir. Amma bu illər ərzində dəyişikliklə bağlı çətinliklər olub, parlamentdə yetərli səs ala bilməyib. Eyni zamanda, müxtəlif vaxtlarda yeni konstitusiya ideyasına hərbçilər də müqavimət göstəriblər.
Hazırkı Türkiyə Konstitusiyası 1980-ci il hərbi çevriliş nəticəsində hakimiyyətə gələn generalların qəbul etdiyi “Anayasa”dır. Keçmiş Prezident Kənan Evrənin rəhbərliyi ilə qəbul edilmiş indiki Konstitusiyanın həqiqətən də dəyişdirilməsinə ehtiyac ola bilər. Çünki zaman dəyişib, Türkiyə həmin dövrün Türkiyəsi deyil. Amma buna iki baxış var: ya yeni konstitusiya qəbul edilməlidir, ya da Türkiyənin hazırkı Konstitusiyasında hansısa dəyişikliklər edilməlidir.
- 1980-ci ildən bu yana bir necə dəfə mövcud “Anayasa”da dəyişikliklər edilib, amma görünür AKP tam istəyinə çatmaq üçün yeni Türkiyə Konstitusiyasının qəbulunda maraqlıdır...
- Bəli, bu illərdə dəyişikliklər edilib. Məsələn, son dəyişikliklə Türkiyədə yarı prezident, yarı parlament idarəçilik modelinə keçildi. Halbuki bunadək Türkiyə Prezidentinin elə də böyük səlahiyyətləri yox idi, əsas səlahiyyət Baş nazirdə idi. Son dəyişiklikdən sonra Prezidentin, dolayısı ilə Ərdoğanın səlahiyyətləri çoxaldı. Amma dediyiniz kimi, görünən odur ki, AKP dəyişiklik yox, yeni “Anayasa”nın qəbulunda israrlıdır. Lakin bu hədəfə çatmaq çətindir, çünki lazımi səs lazımdır ki, bunu da AKP-nin təmin etməsi mümkün görünmür. Hakim AKP-nin isə müttəfiqi Millətçi Hərəkat Partiyası (MHP) ilə birgə kifayət qədər səsi yoxdur ki, yeni konstitusiya ilə bağlı məsələni TBMM-də qəbul etdirsin.
- Niyə məhz Türkiyə TBMM-nin sədri toxunulmaz dörd maddənin dəyişikliyi zərurətini ortaya atır?
- Əslində Kurtulmuşun fikirləri bir qədər təhrif olundu, fərqli izah edildi. Dörd maddənin üçüncüsü ilə, “birinci dövlət, yoxsa millət gəlməlidir” fikirləri fərqli təhlil edildi. Hesab edirəm ki, əslində hazırda Türkiyə siyasi aləmində əsas mübarizə fərqli müstəvilərdə gedir. İndi iqtisadi-sosial problemlər hakimiyyətlə müxalifət arasında mübahisə predmetinə çevrilib. Amma bununla yanaşı, Türkiyənin hakim partiyasının nümayəndələri tərəfindən yeni konstitusiya barədə fikirlər gündəmə gətirilir. Əlbəttə, Kurtulmuş illərin təcrübəli siyasətçisidir, hakimiyyətin daxilindəki düşüncələrə bələddir. Bu, Ərdoğanın fikridir, sadəcə Kurtulmuş tərəfindən səsləndirilib. Amma yenə də deyirəm, bunu TBMM-də qəbul etdirmək çox çətindir.
- Türkiyədə müzakirə olunan əsas məsələlərdən biri də 2025-ci ildə Ərdoğanın hakimiyyəti ötürmək planının olduğudur. Belə perspektiv varmı?
- Ümumiyyətlə, Türkiyənin siyasi dairələrində bu məsələ barədə iki yanaşma var. Birinci yanaşma belədir ki, növbəti seçkilərdə Ərdoğanın özü yenidən namizəd olacaq. İkinci yanaşma isə belədir ki, Ərdoğan öz yerinə başqa bir siyasətçini hazırlayacaq, onun qələbə qazanma şansının çox olduğuna əminlik yaranandan sonra istefaya gedəcək, növbədənkənar seçki olacaq. Amma tam fərqli mənzərənin də şahidi ola bilərik. O mənada ki, Ərdoğan səlahiyyət müddəti başa çatanadək Türkiyə Prezidenti postunda qala bilər.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, son bələdiyyə seçkilərində demək olar ki, müxalif Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) qalib gəldi. Əlbəttə, bu, Ərdoğanı düşündürməyə bilməz. Ərdoğan anlayır ki, qarşıdakı seçkilər onun üçün çətin olacaq. Həm də hakim AKP-nin reytinqi azalıb. CHP ilə başa-baş mübarizə aparmaq çətindir. Üstəlik, CHP-nin prezidentliyə ən azı üç namizədinin olduğu görünür – CHP sədri Özgür Özəl, İstanbul Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin sədri Əkrəm İmamoğlu və Ankara Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin sədri Mansur Yavaş. Bu siyasətçilərin hər üçü də Türkiyədə kifayət qədər dəstəyi və nüfuzu olan şəxslərdir. Ona görə də proseslərin gedişindən çox şey asılıdır. Siyasətdə bir gündə bir çox dəyişikliyin, sürprizlərin baş verməsi istisna deyil.
Geri qayıt