Azərbaycan meliorasiyasının “Tənbəl Əhmədi”:
21-04-2020, 15:42
Azərbycan suvarma suyu ilə təminat baxımından varlı ölkə deyil – bu, hamıya məlum olan həqiqətdir. Son illərdə qlobal iqlim dəyişikliyinin təsiri ilə ölkəmizdə yağıntıların miqdarının azalması, düşən yağıntının da qeyri-bərabər paylanması ciddi problemlərə yol açmaqdadır. Xüsusilə ötən ildən başlayan kəskin quraqlıq indi də davam etməkdədir. Vəziyyəti kəskinləşdirən əsas amil isə bu prosesin davamlı olması gözləntiləridir. Beynəlxalq analitik mərkəzlərinin hesablamalarına görə, Azərbaycan qlobal iqlim dəyişikliklərinin təsiri ilə quraqlığa daha çox məruz qalacaq ərazilərə daxildir.
AFN-in İqtisadiyyat şöbəsinin mövcud vəziyyət üzərində apardığı təhlillər göstərir ki, Azərbaycan qlobal iqlim dəyişikliklərinin təsirlərinə qarşı hazırlıq işlərinin aparılması sahəsində çox ləngiyir. 2016-cı ildə təsdiqlənmiş “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə “İqlim dəyişmələrinin və digər təbii amillərin kənd təsərrüfatına mənfi təsirinin azaldılması mexanizmlərinin işlənilməsi” ayrıca prioritet kimi qəbul olunsa da, onun icrası istiqamətində planlaşdırılan tədbirlərin reallaşdırılmasına demək olar ki, hələ başlanmayıb. Xüsusilə iqlim dəyişmələrinin kənd təsərrüfatına təsirlərinin qiymətləndirilməsi və adekvat adaptasiya planının hazırlanması kimi çox mühüm tədbir həyata keçməmiş qalmaqdadır. Nəticə isə ilk növbədə ölkənin qeyri-neft sektorunun inkişafında əsas prioritetlərdən biri olan aqrar sektor üçün çox ciddi təhdidlərin formalaşmasıdır: bu qış mövsümündə yağıntıların kəskin azalması taxılçılığa böyük zərər vurub. Xüsusilə Qərb regionunda məhsul istehsalının dəfələrlə az olacağı gözlənilir. Vəziyyəti çətinləşdirən əsas məsələ budur ki, quraqlıq indi də davam edir ki, bu da yazlıq əkinlərin taleyinin də ciddi sual altında olduğunu göstərir.
Belə bir şəraitdə ölkədə hər litr sudan səmərəli istifadə olunması, mövcud su ehtiyatlarından ədalətli istifadənin təmin olunması son dərəcə vacib şərtlərdir. Təəssüflər olsun ki, indiyədək ölkəmizdə bu iki mühüm şərtə əməl olunma səviyyəsi çox aşağıdır. Sudan səmərəli və qənaətlə istifadə ilə bağlı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin bu ildən tətbiq etməyə başladığı stimullaşdırıcı tədbirlərin yaxın illərdə müsbət təsirini göstərəcəyi gözlənilir. Lakin mövcud su ehtiyatlarının aqrar istehsalçılar arasında ədalətli bölüşdürülməsi ilə bağlı bu sahəyə məsul olan qurumun – Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin hansısa səmərəli işini görmək, təəssüf ki, mümkün deyil.
Müşahidələr göstərir ki, ASC-nin yerli şöbələri suyu rayon icra hakimiyyətlərinin, eyni zamanda rayon ərazisində fəaliyyət göstərən iri şirkətlərin göstərişi ilə bölürlər. Daha doğrusu, suvarma mövsümü başlayanda ilk növbədə hər biri iri fermer olan icra başçıları, müavinlər, rayon ərazisində aqrar istehsalla məşğul olan iri şirkətlərin sahələri suvarılır. Orta və xırda fermerlər, əhali isə onlardan sonra su ala bilirlər. Bu vəziyyətlə bağlı ayrı-ayrı rayonlarda dəfələrlə əhalinin kütləvi etirazları qeydə alınıb. Lakin Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC-nin rəhbərliyinə ünvanlanan şikayətlərin hamısı dibsiz quyuya düşən daş kimi reaksiyasız qalır. Qurumun rəhbərliyi əhalinin xırda təsərrüfatlarının susuzluqdan yanmasına, faktiki olaraq, göz yumur.
Qlobal iqlim dəyişikliyinin aqrar sektorda yaratdığı problem bir neçə gün əvvəl 2020-ci ilin birinci rübünün sosial-iqtisadi yekunlarının müzakirə olunduğu müşavirədə Prezident İlham Əliyev də vurğulayıb. Belə ki, kənd təsərrüfatı naziri İnam Kərimov qeyd edib ki, payızlıq əkinlərin vegetasiya dövründə müşahidə olunan kəskin quraqlıq kənd təsərrüfatına ciddi təsir edib. Sentyabr-fevral aylarında respublika üzrə illik yağıntı və qarın miqdarı normadan kəskin dərəcədə aşağı olub, bu da əkin sahələrinin suvarılmasında çətinliklər yaradır: “Hazırda Nazirlər Kabinetinin koordinasiyası ilə “Meliorasiya və Su Təsərrüfatı” ASC ilə birlikdə yerlərdə su çatışmazlığının aradan qaldırılması ilə bağlı tədbirlər görülməyə başlanılıb. O cümlədən su idarəedilməsinin və uçotunun elektron sistem üzərindən aparılması istiqamətində işlər planlaşdırılır”.
Prezident bildirib ki, dünyada iqlim dəyişikliyi ilə bağlı böyük narahatlıq var: “Bəzi proqnozlar onu göstərir ki, Azərbaycanda bəlkə on ildən, iyirmi ildən sonra səhralaşma prosesi də istisna deyil. Ona görə biz bəri başdan buna hazır olmalıyıq. Keçən ilin quraqlığı bizə çox böyük problem yaratmışdı və hətta yaşlı insanlar belə quraqlığı xatırlamırlar. Bu il də quraqlıq gözlənilir. Ona görə su ehtiyatlarımızın səfərbər olunması, onlardan səmərəli istifadə edilməsi prioritet məsələyə çevrilir. Heç kimə sirr deyil ki, su olan yerdə məhsuldarlıq da artır və insanların dolanışığı da yüksəlir. Məhz bu məqsədlə ölkəmizdə bir neçə önəmli genişmiqyaslı layihə icra edilmişdir. Əgər Şəmkirçay su anbarı, Taxtakörpü su anbarı vaxtında tikilməsəydi, kanallar çəkilməsəydi, o sudan qidalanan rayonlarda böyük çətinliklər ola bilərdi. Biz son bir neçə il ərzində orta hesabla təqribən yüz min hektara yaxın torpağa suyun verilməsini təmin edirik. Bunlar vaxtilə suvarılmayan, yaxud da ki, suvarılması lazımi səviyyədə olmayan torpaqlardır. Ona görə bundan sonra da kənd təsərrüfatının və fermerlərin bu sahədə tələbatını ödəmək üçün gərək yeni proqram tərtib edilsin. Biz köhnə metodlarla gedə bilmərik. Çünki bu metodların səmərəliliyi özünü doğrultmur. İndi dünya texnologiyaları bütün sahələrdə inkişaf edir, o cümlədən meliorasiya sahəsində. Biz indi bu işləri dədə-baba üsulu ilə görə bilmərik. Yeni texnologiyalar tətbiq edilməlidir. Mənə verilən məlumata görə, bəzi yerlərdə suyun itkisi 40-50 faizə çatır. Baxmayaraq ki, son vaxtlar bu sahəyə böyük investisiya qoyulub. Amma vaxtilə tikilmiş qurğuların, infrastrukturun bir çoxu çürüyüb və həm suyun çatdırılmasına imkan vermir, həm də ki, o sızmalar torpağın şoranlaşmasına gətirib çıxarır. Ona görə biz burada iki ziyan görürük. Onu da bilməliyik ki, bizim su ehtiyatlarımız o qədər də geniş deyil və əsas su mənbələrimiz sərhədlərimizin kənarında formalaşır. Ona görə hər damcı su bizim üçün önəmlidir. Bu məsələ ilə ciddi məşğul olmaq lazımdır. Sovet vaxtında tikilmiş su kanallarımızın demək olar ki, hamısı torpaq kanallardır. Son vaxtlar biz ancaq beton kanallar tikirik və vaxtilə tikilmiş torpaq kanalları betona alırıq. Beləliklə, su itkisinin qarşısını alırıq. Ancaq hesab edirəm ki, daha irəli baxmalıyıq. İndi dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində, xüsusilə, bizim iqlimimizə oxşar iqlimi olan ölkələrdə təcrübə var, orada məhsuldarlıq da çox yüksəkdir və bu təcrübə Azərbaycanda tətbiq edilməlidir”.
Onu da qeyd edək ki, hər il ASC-yə dövlət büdcəsindən külli miqdarda vəsait ayrılır. Məsələn, 2018-ci ildə ASC-yə dövlət büdcəsi təsdiqlənərkən 248 milyon 852,7 min manat ayrılıb. Daha sonra birdəfəlik təyinatlı xərclər qismində 24 milyon 720,4 min manat, büdcədənkənar xərclər qismində 3 milyon 462,6 min manat, ehtiyat fondlarından 3 milyon 127,7 min manat, əsaslı vəsait qoyuluşu xərclərindən isə 281 milyon 848 min manat vəsait alıb. Ümumilikdə, ASC-nin büdcədən aldığı vəsaitlərin məbləği 562 milyon 11,4 min manat təşkil edib. Bundan əlavə, supulu və digər yığımları 166 milyon 565 min manat təşkil edib.
2019-cu ildə isə ASC-yə büdcədən 293 milyon 595,1 min manat ayrılması nəzərdə tutulurdu. Bundan əlavə, ölkənin torpaq resurslarından səmərəli istifadəni təmin etmək, torpaqların eroziyaya uğramasının və meliorativ cəhətdən pisləşmənin qarşısını almaq, onların məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə müasir suvarma sistemlərinin tətbiqinin genişləndirilməsi, əkin dövriyyəsinə cəlb ediləcək yeni torpaq sahələrində meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsi, torpağın münbitliyinin bərpası və artırılması istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi, müasir tələblərə cavab verən suvarma sistemlərinin tətbiqinin genişləndirilməsi məqsədi ilə su ehtiyatları və irriqasiya sektoruna 2019-cu ildə dövlət əsaslı vəsait qoyuluşundan 399,6 milyon manatın da ayrılması nəzərdə tutulurdu. 2019-cu ildə dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu hesabına su ehtiyatları və irriqasiya sektoru üzrə nəzərdə tutulmuş vəsaitin 2018-ci ilin müvafiq göstəricisindən 172,1 milyon manat (75,6 faiz) çox olması proqnozlaşdırılmışdı. Bunlarla yanaşı, il ərzində ehtiyat fondlarından da müxtəlif ərazilərdə subartezian quyularının qazılması üçün ASC-yə vəsaitlər ayrılıb.
Dövlət büdcəsi və Neft Fondundan ayırmalardan əlavə, ASC-yə xarici kreditlər hesabına da böyük vəsaitlər cəlb olunub. Rəsmi statistikaya əsasən, 2019-cu ilin 1 yanvarına ASC-nin bu kreditlər üzrə faktiki xarici borcu 417,1 milyon dollar, müqavilələr üzrə ümumilikdə borcu isə 637,9 dollar təşkil edib.
Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC dövlətdən daim problemsiz dəstək alan qurumlardan biridir. Fəaliyyətinin bütün istiqamətləri üzrə bu quruma dəstək verilir. Hətta Hesablama Palatasının 2018-ci ilin dövlət büdcəsinin icrasına dair rəyindən aydın olur ki, dövlət ASC-nin istifadə etdiyi elektrik enerjisinin də pulunu ödəyir. Belə ki, qeyd olunan ildə büdcədə “Əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlər üzrə kommunal, kommunikasiya xidmətləri və digər tədbirlər” üçün nəzərdə tutulmuş 18 milyon 720 min manat məbləğində vəsaitin 98,8 faizi – yəni 18 milyon 520 min manatı elektrik enerjisi haqqının ödənilməsi üçün Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə ödənilib.
Təəssüflər olsun ki, dövlətdən bu qədər həssas yanaşma olmasına rəğmən, ASC-nin fəaliyyətində şəffaflıqdan əsər-əlamət görünmür. Müxtəlif bölgələrdə icra olunan layihələr üzrə podratçı seçimləri qeyri-şəffaf şəraitdə həyata keçirilir. Əvəzində ASC rəhbəri Əhməd Əhmədzadənin oğlunun xaricdəki böyük biznes fəaliyyətinə dair məlumatlar yayılır. Düzdür, bu məlumatları da baş bankirin kürəkəninin özü açıqlamır, amma müxtəlif xarici ölkələrdə biznes qurmaq üçün onun külli miqdarda vəsaiti haradan əldə etməsi qaranlıq qaldığına görə cəmiyyətdə ciddi suallar doğurur.
Çox maraqlıdır ki, meliorasiya kimi çox problemli bir sahəyə ayrılan vəsaitlərin xeyli hissəsi ASC tərəfindən xərclənməyərək büdcəyə qaytarılır. Məsələn, Cəmiyyətin 2018-ci il üzrə maliyyə hesabatından aydın olur ki, 232 milyon 919 min manat vəsait xərclənməyərək büdcəyə geri qaytarılıb.
Ölkə prezidentinin qeyd etdiyi problem – mövcud kanalların köhnəlməsi üzündən suyun 40-50 faizinin itkiyə getdiyi bir şəraitdə ayrılan vəsaitlərin xərclənmədən geri qaytarılması nonses sayıla biləcək hadisədir. Əlbəttə, iddia oluna bilər ki, vəsaitlər layihələr üzrə ayrılır, onları təyinatından kənar xərcləmək mümkün deyil. Lakin əvvəla, həmin layihələrin smetasını, icra planını məhz Əhməd Əhmədzadənin rəhbəri olduğu qurum hazırlayır. İllər üzrə götürülən öhdəliklərin real və icrası mümkün olacaq həddə olmasına da bu qurum cavabdehdir. Necə deyərlər, bacaracağın işin qulpundan yapışmaq lazımdır. Digər tərəfdən, tutalım ki, möcüzə baş verib və layihələr üzrə vəsaitlərə qənaət olunub, bu halda həmin qənaətin kəskin ehtiyac duyulan ərazilərdə suvarma sistemləri və qurğularının yenilənməsinə sərf olunması barədə təşəbbüs qaldırmaq çoxmu mümkünsüz məsələdir?
Məlumdur ki, ölkə prezidentinin sərəncamı ilə ölkə ərazisində su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi, su təsərrüfatının idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi və bu sahədə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi məqsədilə baş nazirin müavini Şahin Mustafayevin rəhbərliyi altında komissiya yaradılıb. Komissiya xarici mütəxəssisləri də cəlb etməklə tədbirlər hazırlamalıdır. Ümid edirik ki, mövcud su ehtiyatlarının ədalətli bölüşdürülməsi kimi yaxın gələcəkdə daha da aktuallaşacaq bir məsələ komissiyanın diqqətindən kənarda qalmayacaq.
AFN-in İqtisadiyyat şöbəsi
Geri qayıt