Zəngəzur dəhlizi ətrafında gərginlik: qlobal güclərin maraqları toqquşur
14-08-2024, 16:20
Azərbaycanla Ermənistan Zəngəzur dəhlizi məsələsinin sonrakı mərhələdə müzakirəsinə razılaşıblar. Bu barədə Azərbaycan Prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi, səfir Elçin Əmirbəyov ötən həftə “Azadlıq” radiosuna açıqlamasında deyib. Onun sözlərinə görə, hazırda Bakı ilə İrəvan arasında sülh danışıqları asanlaşdıran amillərdən biri də odur ki, hər iki tərəf qalan məsələlərdən ən mübahisəli olanını - Azərbaycanın qalan hissəsini onun eksklavı olan Naxçıvanla birləşdirəcək nəqliyyat marşrutlarının təşkili, yəni Zəngəzur dəhlizi məsələsini sonrakı mərhələdə həll etməyə razılaşıb.
“Biz qarşılıqlı razılaşma əsasında bu bəndi sülh sazişindən çıxarmaq və onun müzakirəsini sonrakı mərhələyə keçirmək qərarına gəldik. Beləliklə, biz onu mətndən çıxarmağa qərar verdik, lakin bunun ölkələrin gələcəkdə müzakirə etmək və ümumi razılığa gəlmək üçün qayıda biləcəyi məsələlərdən biri olması faktını hələ də mətndə əks etdirə bilərik”, Əmirbəyov bildirib.
Ekspertlər hesab edirlər ki, Zəngəzur dəhlizi məsələsinin sülh sazişi layihəsindən çıxarılması həm də İkinci Qarabağ müharibəsini bitirən 10 noyabr tarixli Üçtərəfli Birgə Bəyanatın tamamilə ləğvi deməkdir. Bununla Rusiyanın məsələdə tərəf olmasına da son qoyulub. Bəs Zəngəzur dəhlizinin taleyi necə olacaq?
Mövzu ilə bağlı AYNA-nın suallarını cavablandıran Cənubi Qafqaz Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Fərhad Məmmədov deyib ki, bu məsələ Azərbaycanda çoxlu spekulyasiyalara səbəb oldu:
- Ümumi desək, bu, "puzzle" oyununa bənzəyir. Hissələri bir bir yerləşdirirsən, sonda bütöv nəticə əldə edirsən. Düşünürəm ki, yaxın aylarda "puzzle"ın sonuncu hissələri yerləşdiriləcək və biz yeni mənzərənin şahidi olacağıq. Söhbət regional mənzərədən gedir və bu, əsasən də, nəqliyyat məsələsinə aiddir. 10 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderlərinin imzaladığı Üçtərəfli Birgə Bəyanatın yeganə və perspektivli bəndi Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı məsələ idi. Görürük ki, bu bənd artıq müqavilədən, yaxud müzakirədən çıxarılıb. Məsələ burasındadır ki, 10 noyabrdakı Bəyanatdan sonra daha iki Üçtərəfli Birgə Bəyanat qəbul olunmuşdu ki, onlardan biri sırf nəqliyyat-kommunikasiyaların açılmasını nəzərdə tuturdu. Söhbət 2021-ci ilin yanvarında qəbul olunan sənəddən gedir. Bu sənədin əsasında hökumətlərarası komissiya formalaşdı və Rusiya burada tərəf oldu. 2021-ci ilin noyabrında daha bir Bəyanat – üçüncü sənəd qəbul olundu, hansı ki, bu, dişsiz Bəyanat idi, konkretlik yox idi. Növbəti mərhələdə sərhədlərlə bağlı həmin üçtərəfli format qəbul olunmalı, Rusiya burada tərəf olmalı idi. Lakin bu baş vermədi. Rusiya nə qədər çalışsa da, sərhəd məsələsində tərəfə çevrilə bilmədi. Rusiya hətta Ermənistan-Türkiyə normallaşması prosesində də tərəf olmağa çalışdı. Ermənistan buna razılıq vermişdi, İrəvan-Ankara arasındakı ilk görüş də Moskvada baş tutmuşdu. Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatı da vardı ki, İrəvan Moskva olmadan Ankara ilə danışıqlarda maraqlı deyil. Həmin vaxt Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Rusiyanın bütün təkliflərini dəstəkləyirdi. Çünki Rusiya Qarabağda mövcud idi və bu mövcudluğu davam etdirmək üçün Paşinyan Moskvaya dəstək verirdi. Sonra proseslər başqa cür cərəyan etdi, Azərbaycan Qarabağda antiterror əməliyyatı keçirdi, suverenliyini bütün ərazilərində bərpa etdi. Bundan sonra isə Rusiya sülhməramlıları bölgədən çıxdı. Daha sonra Rusiyanın tərəf kimi qaldığı yeganə məsələ Zəngəzur dəhlizi idi. Bakı və İrəvan Zəngəzur dəhlizi məsələsini müzakirədən çıxarmaqla həm də Rusiyanın tərəf olmasını əngəllədi.
- Buna Rusiyanın reaksiyası necədir?
- Əlbəttə, mənfi reaksiyası var. Amma bizə deyil, Ermənistana qarşıdır. Bilirsiniz, nəqliyyat məsələsi iki hissədən ibarətdir. Birincisi, marşrut və nəqliyyat növləridir ki, bu məsələ son iki-üç il ərzində tam aydınlaşdı. Ermənistan hökumətinin “Sülh qovşağı” layihəsində Zəngəzur dəhlizi var. Onların layihə ilə bağlı tərtib etdiyi xəritədə Zəngəzur dəhlizi mövcuddur. Demək ki, İrəvan Zəngəzur dəhlizinə razıdır, amma onun fəaliyyət rejimi ilə bağlı qərarsızdır və razılığa gəlinmir. Ermənistan ya üçtərərəfli qəbul edilən hökumətlərarası komissiyadan çıxıb, bəyan etməlidir ki, “biz dəhliz məsələsinə Azərbaycanla ikitərəfli formatda baxırıq, qərar qəbul edirik”, yəni iradəsini ortaya qoymalıdır, ya da Rusiyanın təklif etdiyi rejimlə fəaliyyətə razı olmalı idi. Ermənistan birinci seçimini edir. Azərbaycan üçün fərqi yoxdur və Bakı iradəsini ortaya qoyub. Artıq Ağbəndədək dəmiryolu inşa olunub. Azərbaycan deyir ki, indi qərar Ermənistanındır. Məsələ burasındadır ki, dövr keçdikcə oyunçular çoxalır, gərginlik artır.
- Qərbi nəzərdə tutursunuz?
- Məsələn, İran. İran Azərbaycanla razılaşdı ki, ərazisindən Naxçıvana gediş-gəliş üçün yol verir. Amma tikintiyə başlanılmadı. Digər tərəfdən, Naxçıvandan Türkiyəyə dəmir yolu razılaşdırılıb, amma tikintiyə başlanılmayıb. Türkiyə tərəfinin bəyanatı var ki, bu ilin sonunda tikintiyə başlanılacaq. Digər tərəfdən bəli, ABŞ da bu məsələyə daxil olub. Baxın, İranın Ali Dini Rəhbəri Seyid Əli Xamenei deyir ki, “Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın marağında deyil”. Paşinyan isə susur. ABŞ və Avropa İttifaqı isə bəyan edir ki, “biz Orta Asiyadan başlayan Azərbaycan-Ermənistan-Türkiyə dəhlizində maraqlıyıq”. Yaxşı, bu dəhliz haradan keçəcək? İki yol var: Qazax-İcevan-Gümrü-Qars, hansı ki, bu, şimal yoludur. İkincisi isə cənub yoludur, bu, Zəngəzur dəhlizidir. Mənə elə gəlir ki, ABŞ indi Qazax-İcevan-Gümrü-Qars yolunun üstündə dayanacaq. Deməzdim təzyiq, amma Azərbaycana təklif edəcək ki, Zəngəzur dəhlizi yox, məhz şimal yolu ilə kommunikasiyalar açılsın. Onların nəzərində Zəngəzur dəhlizi ABŞ və Avropa üçün təhlükəlidir, çünki İranla sərhəddən keçir.
- Azərbaycan buna razıdırmı?
- Azərbaycanın mövqeyi ondan ibarətdir ki, Zəngəzur dəhlizi olmasa heç bir yol açılmayacaq. Yəni biz nəqliyyat-kommunikasiya məsələsi ilə bağlı danışıqlarda elə bir mərhələyə gəlmişik ki, burada artıq çıxılmaz vəziyyət yaranıb. Görünür Zəngəzur dəhlizi məsələsinin sülh sazişi layihəsindən çıxarılması həm də bununla bağlıdır.
- Burada Türkiyənin mövqeyi nədən ibarətdir?
- Türkiyənin ümumi marağını qardaş ölkənin xarici işlər naziri Hakan Fidan bir müddət əvvəl bəyan etdi. Ankaranın mövqeyi belədir ki, Azərbaycanla razılaşma olmasa Türkiyə ilə də olmayacaq. Əgər Azərbaycanla Ermənistan hansı istiqamət üzrə razılığa gələcəklərsə, həmin istiqamətə Türkiyə razı olacaq.
Geri qayıt