Haylara hüquqi, siyasi basqı edilməlidir
28-08-2023, 10:21
Azərbaycan-erməni Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri, Türkiyənin Erciyes Universitetində ermənişünaslıq bölümünün başqanı, ermənişünas alim Qafar Çaxmaqlı ilə hafta.az üçün söhbətimizdə Qərbi Azərbaycandan didərgin olan soydaşlarımızın gələcəkdə öz doğma dədə-baba yurdlarına qayıdışı problemindən, qardaş Türkiyədəki tarixçi, ermənişünas və digər mütəxəssislərin bu problemə yanaşmasından, hayların etnopsixoloji xarakterinin son iki əsrdə Azərbaycanda, xüsusən Qarabağda törətdikləri faciələrdəki rolundan, hazırda və bundan sonra baş verəcək olay və proseslərə təsirindən və s. bəhs etdik. DİA.AZ həmin söhbəti təqdim edir:
- Son illər ölkə rəhbərliyi səviyyəsində Qərbi Azərbaycandan didərgin olan soydaşlarımızın hüquqlarının bərpasından, yəni onların öz doğma dədə-baba yurdlarına qayıdışından çox bəhs edilir. Sizcə, soydaşlarımızın hazırda “Ermənistan” adlanan yurdlarına gələcək qayıdışı üçün doğrudan da real addımlar atılırmı?
- Hər hansı addımı atarkən biz millət olaraq tarixdən dərs çıxarmalıyıq. Tariximizə nəzər salmalı olsaq, görərik ki, baş verən tarixi gedişatların çoxuna bir xalq kimi hazır olmamışıq və təəssüf ki, bu bəzən millətimizin gələcək taleyində acı izlər buraxıb, bəzi hallarda isə bizi ümidsizliyə düçar edib. Azərbaycanlılar öz tarixi vətənlərində - Qərbi Azərbaycanda təqiblərə məruz qalarkən, onlar bu torpaqlardan sıxışdırılıb çıxarılarkən düşmənlərimizin planlarından vaxtında xəbərimiz olmayıb və önləyici tədbirlər görmək imkanından mərhum olmuşuq. Bizim dədə-baba torpaqlarımıza ermənilər köçürülərkən də, burada bir erməni dövləti qurmaq planları həyata keçirilərkən də önləyici tədbir və planlara malik olmamışıq. Siyasi, tarixi və demoqrafik proseslərə vaxtında hazırlaşmamaşıq. 1918-ci ildə artıq qurulmuş olan Ermənistan dövlətinin əsas əhalisi statusuna malik olmaq üçün imkanlar olsa da, yenə hazırlıq səviyyəsinin aşağılığından bu dövlətdə əsas etnik ünsürə çevrilə bilməmişik. Bunları “erməni” dediyimiz həmin qrup yaxşı bilib və zaman içərisində bu zəifliyimizdən istifadə edib. Nəticədə Ermənistan SSR dövründə deportasiyalar, sürgünlər dövlət səviyyəsində həyata keçirilib və ölkənin əsas əhalisi, yəni Azərbaycan türkləri ölkədən çıxarılıb...
Bütün faciələrə, zülm və çətnliklərə rəğmən, Azərbaycanda hər zaman Qərbi Azərbaycandakı tərk edilmiş torpaqlara geridönüş ideyası olub və bu ideyanın daşıyıcıları öz vətənlərini nə vaxtsa işğaldan azad edəcəklərinə və buraya geri dönəcəklərinə inanıblar. İndi buna dövlət səviyyəsində, ölkə başçısının birbaşa təsiri ilə ilə əhəmiyyət verilməsi həmin ideyanın bir gün reallaşacağına işarədir.
Qərbi Azərbaycana dönüşlə bağlı hər hansı planı həyata keçirərkən öncə tarixdə baş verənləri, onların səbəblərini, deportasiya və sürgünlərin hüquqi tərəflərini təhlil etməliyik. Mənə elə gəlir ki, qayıdışın təmin edilməsinə mane olacaq əsas hüquqi aktlar - 1918-ci ildən başlayaraq verilən bütün qərarlar ləğv edilməlidir. Bunu isə qanunvericilik orqanı etməlidir. Məsələn, 23 dekabr 1947-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin Ermənistan SSR-dən azərbaycanlıların Azərbaycana köçürülməsi ilə bağlı verdiyi qərar ləğv olunmasa, bizim Vətənə dönüşlə bağlı əl-qolumuz bağlı qalacaq. Ermənilərin üstünə həm hüquqi, həm də siyasi olaraq basqı ilə gedilməlidir. Bölgədə bizim demoqrafik üstünlüyümüz var və bu da önəmli faktordur. Hər şeyə rəğmən bu fikirdəyəm ki, ədalətsizcəsinə və heç bir əsas olmadan Qərbi Azərbaycan ərazilərində yaradılmış bu süni erməni dövləti ortadan qalxacaq və biz nə vaxtsa öz torpaqlarımızın sahibinə çevriləcəyik...
- Türkiyənin Erciyes Universitetində ermənişünaslıq bölümünün başqanı kimi çalışırsınız. Türkiyəli tarixçi, ermənişünas və digər mütəxəssislər necə yanaşırlar Qərbi Azərbaycana qayıdış məsələsinə?
– Türkiyədə də mövzu ilə bilavasitə tanış olan tarixçilər, araşdırmaçılar da bu ideyanın bir gün nəticə verəcəyinə inanırlar. Türkiyənin özündə bir milyondan çox Qərbi Azərbaycan əsilli insanlar yaşayır və qəlblərində Vətənlərini yaşadırlar. Qayıdış arzusu hər kəsin içində var...
- Sizcə, ictimai-siyasi, sosial baxımdan haylarla necə dil tapmaq lazımdır? 44 günlük savaşdan keçən son 3 ilə yaxın dövrdə həm Qarabağdakı, həm də Qərbi Azərbaycandakı haylarla doğru dil tapmaq üçün Azərbaycan dövləti olaraq atdığımız addımlar arasında yanlışı olan varmı?
– İndiyədək Qarabağ iqtisadi rayonunda yaşayan ermənilərlə bağlı Azərbaycanın atdığı addımlar beynəlxalq normalar çərçivəsində olub. Erməniləri Rusiya “sülhməramlı”larının kontrolu altında olan ərazilərdən kimsə qovub çıxarmaq istəmir. Sadəcə olaraq burada yaşayan ermənilərdən Azərbaycan qanunlarına tabe olmaq tələb olunur. Tabe olmayanlara da seçənək tanınır: onlar çıxıb gedə bilərlər. Bütün dünyada belədir. Hansısa etnik qrupa müəyyən haqlar vermək də həmin ölkənin haqqıdır. Bir qrup etnik erməniyə görə Azərbaycan öz dövlət quruluşunu dəyişdirə bilməz. Ermənilər ya Azərbaycana inteqrasiya etməli, ya da çıxıb getməlidirlər. Bu qədər sadə bir həqiqəti ermənilər çox yaxşı başa düşürlər, amma nəyəsə nail olmaq üçün diplomatik manipulyasiya edirlər. Lakin düşünürəm ki, bu durum belə davam edə bilməz...
- Qarabağdakı haylarla Ermənistandakı hayların etnopsixoloji xarakterində hansı fərqlər var?
- Ermənistan və Qarabağdakı ermənilərin arasında elə də ciddi fərq yoxdur. Həm Qarabağa, həm də İrəvan xanlığı ərazilərinə ermənilər XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq köçürülüblər. Özü də bir ərazidən köçürülmədiklərindən aralarında ləhcə fərqi ola bilər, amma bunların hamısı haylardır və mən bu fikirdəyəm ki, etnik ermənilərlə hay toplumu arasında genetik fərqlər vardır. Qısa bir müsahibədə bunları açıb qoymaq çətin olardı. Erməni ermənidir və onun psixikasında, yaşam tərzində, ideoloji baxışlarında müəyyən fərqlər ortaya çıxa bilər, amma bəlli məsələlərdə biz bunları görmürük. Məsələn, türkə münasibət məsələsində harada yaşamasından asılı olmayaraq, erməninin bir prinsipi mövcuddur və onu dəyişdirmək çətin məsələdir...
- Bir aya yaxındır ki, Ermənistan-Azərbaycan sərhədindəki Qarabağdakı haylara “humanitar yardım” şousu düyününü yaradan əsasən erməni hiyləgərliyidir, yoxsa Rusiyanın, yaxud Qərbin bölgəni nəzarətə almaq üçün taktiki gedişləri?
- 44 günlük müharibədə hər cəhətdən məğlub olmuş erməni psixologiyasında yenilənmələr edilməsi əvəzinə, daha da aqressiv xarakter alması erməni düşüncə sisteminin mayasından qaynaqlanır. Azərbaycanı şərləmək, bağlı olmadığı problemlərin içərisinə daxil etmək və erməni ideolojisinin anti-bəşəri imkanlarından məqamı gələndə yararlanmaq xəstəliyi üzə çıxır. Həm regionda, Ermənistan-Azərbaycan sərhədində, Yuxarı Qarabağın haylar məskunlaşdırılmış hissəsində, həm də beynəlxalq meydanda edilən “şoular” erməni xarakterinin ifadəsidir, ona aldanmaq və ya hər hansı güzəştə getmək olmaz...
- Sizcə, həm Rusiya, həm də Qərb: Avropa, ABŞ məsələlərə müdaxilə etməkdən tamam kənara çəkilərsə və nəticədə Azərbaycan Ermənistan və Qarabağdakı haylarla təkbətək, übəüz qalarsa, yenədəmi indiki kimi revanşist, irqçi, separatçı, işğalçı xislətli çıxışlar edərlər? Yoxsa zəifliklərini dərk edib qınlarına çəkilər və Azərbaycanın bütün sülh, barışıq təklifləri ilə razılaşarlar?
– Mənə elə gəlir ki, nə Qərb, nə ABŞ, nə də Rusiya Cənubi Qafqazdakı maraqlarından vaz keçmək istəyəcək. Onların əlində hələ ki, erməni kimi bir alət var. Və ermənilər hələ çox oyunlar oynayacaq. Amma dərk etmirlər ki, bu oyunların hamısı onların - hayların öz başında çatlayacaq...
Geri qayıt