Ermənistanla ABŞ arasında imzalanan və mətnində "Dağlıq Qarabağ" ifadəsinin yer aldığı "Strateji əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq haqqında Xartiya" Vaşinqtonun regional geosiyasətinin strateji əsaslarını məhv etməyə yönəlmiş bir addım kimi qəbul edilə bilər. Bu saziş özünü “sülh memarı” kimi təqdim edən dövlət katibi Entoni Blinkenin təşəbbüsü olsa da, əslində gərginlikləri daha da artırmaq və gələcək administrasiya üçün “mina sahələri” yaratmaq məqsədi daşıyır. Vaşinqtonun demokratiya və insan haqları ilə bağlı ritorikası, beləcə, növbəti dəfə reallıqdan uzaq olduğunu göstərdi.
Son beş ildə ABŞ sabitliyin, xaosun və qlobal etimadsızlığın əsas mənbəyinə çevrilib. Bayden administrasiyası dövlət katibi Blinkenin rəhbərliyi ilə böhranları həll etmək əvəzinə onları daha da dərinləşdirib. Vaşinqtonun özünü sülh yaradan bir qüvvə kimi göstərməyə çalışdığı əsas bölgələr bu gün qanla suvarılmış və ümidsizlik içində qalan xarabalıqları xatırladır.
Ukrayna münaqişəsi Qərb diplomatiyası üçün ciddi sınaq oldu və Bayden administrasiyası bu sınaqdan ağır şəkildə məğlub çıxdı. ABŞ vasitəçi rolunu öz üzərinə götürmək və kompromis tapmaq əvəzinə, münaqişəni dərinləşdirərək Ukraynanı Rusiya ilə qarşıdurma meydanına çevirmək üçün milyardlarla dollar sərf etdi. ABŞ Konqresinin məlumatına görə, Ukraynaya 113 milyard dollardan çox dəstək ayrılıb ki, bu məbləğin böyük hissəsi hərbi texnikaya sərf olunub. BMT-nin məlumatına əsasən, 8 milyondan çox ukraynalı qaçqın vəziyyətinə düşüb, 6 milyon insan isə daxili miqrasiya məcburiyyətində qalıb. Ölən mülki şəxslərin sayı 15 mini aşır ki, bunların arasında 500-dən çox uşaq var. Bu rəqəmlər Bayden administrasiyasının diplomatik dialoqdan inadla imtina etməsinin dəhşətli nəticələridir. Vaşinqtonun “Ukraynanın qələbəsi” ilə bağlı ritorikası kompromis cəhdlərini kənarda qoyaraq müharibəni uzatmağa yönəlib. Bu yanaşma humanitar fəlakətə və region üçün uzunmüddətli fəsadlara göz yumub.
Bayden administrasiyasının Yaxın Şərqdəki siyasəti qeyri-sabitliyi daha da artırdı, zorakılığın artmasına və ABŞ-nin əsas vasitəçi rolunun zəifləməsinə səbəb oldu. İsrailə şərtsiz dəstək göstərilməsi və Fələstin tərəfinin maraqlarının nəzərə alınmaması bölgədə humanitar fəlakətə yol açdı. UNICEF-in məlumatına görə, 2023-cü ildə Qəzzada baş verən münaqişə nəticəsində 10 mindən çox fələstinli həyatını itirdi, on minlərlə insan yaralandı. ABŞ-nin münaqişəyə dair diplomatik həll yollarını axtarmaq əvəzinə İsrailə silah tədarükünü artırması, vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.
Yaxın Şərq ABŞ-nin mövqelərini itirdiyi və eyni zamanda yeni faciələrin əsasını qoyduğu bir bölgə olaraq qalır. 2023-cü ildə İsrail və HƏMAS arasında baş verən gərginliklər daha bir humanitar böhrana səbəb oldu. UNICEF-in məlumatına görə, 10 mindən çox fələstinli həlak olmuş, bunların 40%-i uşaqlar təşkil edib. ABŞ-ın müttəfiqləri hərbiləşdirmək siyasəti bu faciənin əsas səbəblərindən biri oldu. Livana qarşı tətbiq edilən sanksiyalar onun iqtisadi böhranını daha da dərinləşdirdi: Dünya Bankının məlumatına görə, əhalinin 74%-i yoxsulluq həddində yaşayır. ABŞ-nin dağıdılmış regionu bərpa etməyə yönəlmiş təşəbbüslərinin olmaması vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Blinken özünü sülhpərvər kimi təqdim etsə də, əməlləri Yaxın Şərqi ziddiyyətlər meydanına çevirmiş və radikallığı gücləndirib.
Bayden administrasiyasının qlobal Cənuba qarşı siyasəti ABŞ-nin sanksiyalar və iqtisadi təzyiq vasitəsilə milyonlarla insana necə zərər verdiyinin bariz nümunəsidir. Afrikada iqtisadi sanksiyalar fəlakətə səbəb olmuşdur. Məsələn, Sudanda sanksiyalar və daxili müharibə nəticəsində 15,8 milyon insan aclıq təhlükəsi ilə üzləşmişdir (WFP). Latın Amerikasında vəziyyət daha da ağırdır. ABŞ-ın sanksiyaları nəticəsində Venesuela 30 milyard dollardan çox iqtisadi itkiyə məruz qalmış, milyonlarla insan məcburi miqrasiya etmişdir.
Bu fonda antiamerikan əhval-ruhiyyə artmaqdadır: Çin və Rusiya Vaşinqtonun buraxdığı boşluqları doldurur. ABŞ-nin təsiri azalır, idarəetmə modelinə olan etibar isə sürətlə yoxa çıxır.
Bayden administrasiyasının xarici siyasət aparatının rəhbəri Entoni Blinkensə amerikan diplomatiyasının riyakarlığının simvoluna çevrilib. Onun sülhpərvər təşəbbüslər adı altında həyata keçirdiyi fəaliyyətlər qlobal böhranları daha da gərginləşdirib, ABŞ-nin beynəlxalq arenadakı mövqelərini zəiflədib. Yeni dünya nizamının memarı olmağa iddialı olan Blinken, arxasında xaos, antipatiya və diplomatik uğursuzluqlar buraxıb.
Blinkenin siyasəti Cənubi Qafqazda ABŞ-ın mövqelərinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münasibətlərə müdaxilə etməklə regionda möhkəmlənmək cəhdləri fiaskoya uğradı. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra ABŞ sülh təşəbbüslərindən kənarda qaldı. Blinkenin "Dağlıq Qarabağ" terminini beynəlxalq diskursa daxil etmək cəhdləri Bakıda mənfi reaksiya doğurdu və Azərbaycanla Vaşinqton arasında gərginliyi artırdı. 2023-cü ildə ABŞ-nin Ermənistana 100 milyon dollarlıq hərbi yardım ayırması həm Azərbaycanla münasibətləri pozdu, həm də regionda Rusiya, Türkiyə və İranın mövqelərinin güclənməsinə imkan yaratdı.
ABŞ-nin Gürcüstanda həyata keçirdiyi strategiya da uğursuz oldu. 2023-cü ildə Milli Demokratik İnstitutun (NDI) sorğusuna görə, gürcülərin 40%-i ABŞ-ni daxili işlərinə müdaxilə edən xarici qüvvə kimi qəbul edir. Bu göstərici ABŞ diplomatiyasına olan inamsızlığın artdığını göstərir. Tbilisidə Qərbə meyilli etiraz aksiyalarına dəstək isə cəmiyyətdə parçalanmanı dərinləşdirdi. Gürcüstan cəmiyyətinin böyük hissəsi bu dəstəyi demokratiyaya qayğı kimi deyil, daxili siyasətə manipulyasiya cəhdi kimi qəbul etdi. Eyni zamanda, Rusiya və Türkiyə Gürcüstanda öz təsirlərini gücləndirdi, Vaşinqtonun regiondakı mövqeləri zəiflədi.
Blinkenin sülh və demokratiya ilə bağlı ritorikası real fəaliyyətdən uzaq idi. Onun "sülhpərvər təşəbbüsləri" böhranları yalnız daha da dərinləşdirdi. 2023-cü ildə Qəzza və Livanda baş verən münaqişələrin eskalasiyası 10 mindən çox fələstinlinin, o cümlədən, minlərlə uşağın həyatına son qoydu (UNICEF). ABŞ isə bu münaqişələrə diplomatik həll tapmaq əvəzinə İsrailə silah tədarükünü artıraraq zorakılığı daha da gücləndirdi.
Latın Amerikası və Afrika da Bayden administrasiyasının uğursuz siyasətinin qurbanı oldu. Venesuela, Sudan və digər ölkələrə qarşı iqtisadi sanksiyalar humanitar fəlakətləri gücləndirdi. Afrika qitəsində 15 milyondan çox insan aclıq təhlükəsi ilə üz-üzədir (WFP). Bu sanksiyalar nəticəsində Latın Amerikasında Venesuela 30 milyard dollardan çox iqtisadi itkiyə məruz qalmış, milyonlarla insan miqrasiya etmək məcburiyyətində qaldı.
Bayden və Blinken rəhbərliyi altında ABŞ qlobal lider kimi etibarını itirib. Bu gün Amerikan xarici siyasəti demokratiya ilə deyil, böhranlar, xaos və ideoloji diktat ixracı ilə assosiasiya olunur. LGBTI hərəkatları və ənənəvi dəyərlərin məhv edilməsinə dəstək göstərmək ABŞ-ın suveren dövlətlərə təsir vasitələrindən birinə çevrilib. Simvolik olaraq, dünya miqyasında dağıdıcı fəaliyyəti ilə tanınan Corc Soros Bayden administrasiyası tərəfindən mükafatlandırılıb.
Entoni Blinken tarixə sülh yaradan diplomat kimi deyil, qlobal xaosun memarı və ABŞ-nin beynəlxalq etibarını zəiflədən siyasətçi kimi düşəcək.
Onun fəaliyyəti ambisiyalar, riyakarlıq və strateji düşüncənin çatışmazlığının qlobal etimadı necə zəiflədə biləcəyinin parlaq nümunəsidir. Blinken dövrü – diplomatik səhvlər, tərəfdaşlıq münasibətlərinin məhvi və ABŞ-nin beynəlxalq arenada mənəvi nüfuzunun itirilməsi dövrü kimi yadda qalacaq.
... Donald Trampın rəhbərliyi altında yenidən hakimiyyətə gələn administrasiya Co Bayden və Entoni Blinkenin miras qoyduğu ağır nəticələrlə üz-üzədir. Onların idarəçiliyi dövrü diplomatik uğursuzluqların, münaqişələrin dərinləşməsinin və ABŞ-yə etimadın azalmasının simvolu oldu. İndi Tramp administrasiyasının qarşısında beynəlxalq nüfuzu bərpa etmək, qlobal xaosun nəticələrini aradan qaldırmaq və yeni balans yaratmaq üçün çətin bir missiya dayanır.
Vaxtilə Vaşinqton üçün strateji təsir zonası sayılan bu region hazırda ABŞ-nin mövqelərinin nə qədər zəiflədiyini göstərir. ABŞ-nin Ermənistana yönəlmiş birtərəfli dəstəyi, o cümlədən maliyyə və siyasi yardımları, Azərbaycanın etimadının ciddi şəkildə azalmasına səbəb oldu. Vaxtilə neytral vasitəçi kimi çıxış edən ABŞ bu rolunu itirdi və nəticədə Rusiya, Türkiyə və İran kimi digər güclər regiondakı təsirini artırdı. Bayden administrasiyasının Cənubi Qafqazdakı boşluğunu doldurmaq üçün Tramp yeni strategiya hazırlamalı və ABŞ-nin mövqelərini bərpa etməlidir.
Bu müddətdə Çin və Rusiya bölgədəki təsirlərini artıraraq ABŞ-nin yerini doldurmağa çalışdılar. Çinin iqtisadi investisiyaları və Rusiyanın diplomatik təşəbbüsləri bölgədə Vaşinqtonun nüfuzunu azaldıb. Tramp administrasiyası bu tendensiyanı dayandırmaq və müttəfiqlərin etimadını bərpa etmək üçün təcili olaraq yeni strategiyalar hazırlamalıdır.
Bayden administrasiyası və Entoni Blinken özlərindən sonra parçalanmış bir dünya buraxdılar, burada ABŞ artıq sabitliyin lideri kimi qəbul edilmir. Onların riyakarlığa, birtərəfli qərarlara və qısamüddətli hədəflərə əsaslanan yanaşmaları qlobal etimadın sarsılmasına səbəb oldu. Tramp administrasiyası üçün əsas prioritet ABŞ-nin beynəlxalq imicini bərpa etmək, strateji regionlarda mövqelərini gücləndirmək və müttəfiqlərin etimadını yenidən canlandırmaq olacaq. Bu, yalnız siyasətin yenidən nəzərdən keçirilməsini deyil, həm də yanaşmanın köklü şəkildə dəyişdirilməsini tələb edir ki, Baydenin başladığı xaos dövrü tarixdə qalsın.
Dünya yeni qərarlar gözləyir, lakin hər şeydən əvvəl, əvvəlki administrasiyanın siyasətini xarakterizə edən qeyri-müəyyənliyin sona çatmasını istəyir. Tramp sübut etməlidir ki, ABŞ yenidən öz tərəfdaşları üçün dayaq və çətin zamanlarda etibar edilə biləcək lider ola bilər.
Ümumiyyətlə, Co Bayden administrasiyasının beş illik idarəçiliyi dağıntılar dövrü kimi yadda qalacaq. Entoni Blinken tərəfindən dəstəklənən xaos siyasəti münaqişələrin eskalasiyasına, etimadın itirilməsinə və iqtisadi böhranlara səbəb oldu. "Pew Research Center"in məlumatına görə, son üç ildə ABŞ-yə dünya etimadı 15% azalıb. Ölkə daxilində də vəziyyət sabitlikdən uzaqdır: milyardlarla dollar xaricə yönləndirilib, lakin amerikalıların real problemləri diqqətdən kənarda qalıb.
Bayden administrasiyası dünyaya demokratiya deyil, xaos, sülh deyil, müharibə, nizam deyil, dağıntı mirası buraxdı. Bu irs, yalnız qlobal sabitliyin mexanizmlərini deyil, beynəlxalq etimadı da bərpa etmək məcburiyyətində olan növbəti administrasiya üçün ağır bir yük olacaq. ABŞ-nin yenidən güvənilən bir lider və sabitlik mənbəyi kimi çıxış etməsi yalnız müdrik və çevik yanaşma ilə mümkün olacaq.
Bayden administrasiyasının sanksiya siyasəti həm ABŞ müttəfiqlərinin, həm də ölkə bazarlarının iqtisadiyyatına böyük ziyan vurdu. İnflyasiyanın artması, enerji böhranı və qlobal ticarət zəncirinin pozulması yeni administrasiyanın dərhal sabitləşdirici tədbirlər görməsini tələb edir. Eyni zamanda, NATO, BMT kimi beynəlxalq təşkilatlar Vaşinqtonun xarici siyasətinə olan inamı itirib. Tramp üçün bu, yalnız əməkdaşlığın bərpasını deyil, həm də yeni qarşılıqlı fəaliyyət mexanizmlərinin yaradılmasını tələb edən mühüm bir çağırışdır.
Entoni Blinkenin diplomatiya adı altında törətdiyi səhvlərin aradan qaldırılması Tramp administrasiyasının ən çətin missiyalarından biri olacaq. Onun dövründə ABŞ beynəlxalq etimadı itirdi, mövqeləri zəiflədi və xaosdan başqa bir miras qoymadı. İndi Trampdan gözləntilər çoxdur: dünya ABŞ-nin sabitlik, güvən və əməkdaşlıq mərkəzinə çevriləcəyinə ümid edir. Bu, yalnız Bayden dövrünün yaratdığı qeyri-müəyyənliyin sona çatdırılması ilə mümkün olacaq.
Elçin Alıoğlu - TREND
